Ząbkowice Śląskie - synagoga

[Karolina Kot]

Właśnie minęła kolejna rocznica tzw. nocy kryształowej, ale uświadomiłam to sobie dopiero później. Wczoraj rano, jak zwykle przed pracą, wybrałam się na krótki spacer po Ząbkowicach z aparatem fotograficznym w ręce. Drzwi wejściowe interesującego mnie budynku przy ulicy Dolnośląskiej były zapraszająco uchylone, więc pozwoliłam sobie zajrzeć do wnętrza.

Wokół ząbkowickiej synagogi panuje w źródłach spore zamieszanie. Natrafić można na archiwalną fotografię oraz na zdjęcia współczesne przedstawiające aż trzy różne budynki i różne adresy! Również daty budowy i oddania do użytku obiektu nieznacznie rozmijają się ze sobą.
Trzy miesiące krążyłam wokół domu przy ulicy Dolnośląskiej 13, ale już mam absolutną pewność, że to ten właściwy.

Synagoga w Ząbkowicach Śląskich istniała już w średniowieczu i była najpewniej drewniana. Znajdowała się przy Judengasse czyli tzw. Ulicy Żydowskiej bądź Zaułku Żydowskim (niestety, jeszcze nie wiem, gdzie się on dokładnie znajdował).
Została zniszczona około roku 1508, a wkrótce potem Żydów wypędzono z miasteczka.
Pierwsi mieszkańcy pochodzenia żydowskiego powrócili w te strony dopiero na początku XIX wieku. Przybyli głównie z Białej koło Prudnika. Zapewne wynajmowali gdzieś pomieszczenie służące jako dom modlitwy, z całą pewnością zostało ono jednak zniszczone w tragicznym pożarze miasta z roku 1858.

Lokalna gmina żydowska postarała się wkrótce o nową bóżnicę.
W roku 1859 niejaki Isidor Fuchs zakupił od małżeństwa Klinkert za sumę 200 talarów wąską działkę położoną na południe od rynku, przy dzisiejszej ulicy Dolnośląskiej (Niederstrasse).
Członkowie wspólnoty przeprowadzili zbiórkę na ten cel.
Wkrótce zawarto umowę z wykonawcą, Juliusem Glatzerem. Wypłacono mu od razu kwotę 1500 talarów, a pozostałą należność obiecano zapłacić w ratach. W efekcie budynek był formalnie własnością Glatzera, który dzierżawił go gminie żydowskiej aż do roku 1873, kiedy to synagoga została wreszcie spłacona - lwia część pieniędzy (3600 talarów) pochodziła z odszkodowania za wywłaszczenie starszego cmentarza żydowskiego, znajdującego się niegdyś na Przedmieściu Wrocławskim, gdzieś w okolicach dzisiejszej ulicy 1 Maja i torowiska kolejowego.

Synagoga została oddana do użytku prawdopodobnie w dniu 18 stycznia 1861 roku (wiele źródeł podaje rok 1860).
Swoim wyglądem przypominała zwykłą kamienicę.
Był to trójkondygnacyjny, murowany budynek, wzniesiony na planie prostokąta w stylu neogotyckim. Posiadał piwnicę (jej malutkie okienko nadal znajduje się w tym miejscu, co na archiwalnej fotografii). Trzy rzędy okien rozdzielone zostały pionowymi pilastrami, czytelnymi na elewacji do dziś. Okna znajdujące się na parterze i na piętrze były zakończono półokrągło, na ostatniej kondygnacji zaprojektowano okrągłe oculusy (obecnie są one przebudowane). Budynek zwieńczony został arkadowym fryzem. Posiadał płaski dach.

Gmach bóżnicy, poza funkcjami religijnymi, od początku pełnił także rolę mieszkalną. Być może znajdował się w nim również cheder dla małych chłopców.

W czasie nocy kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 roku, wnętrze ząbkowickiej synagogi zostało zdewastowane. Niemcy nie zdecydowali się na podpalenie budynku ze względu na zwartą zabudowę - na ząbkowickiej starówce jeden dom ściśle przylega do drugiego, a ludzie doskonale pamiętali o pożarze z połowy XIX wieku, który dosłownie zmiótł całe miasto.
Synagoga ocalała. Została przebudowana najpewniej w roku 1939 lub w latach późniejszych (zapewne z tego okresu pochodzą kwiatowe akanty na parterze).
Obecnie funkcjonuje tu (z przerwami) lokal usługowy, pozostała część obiektu pełni funkcje mieszkalne. Wydaje mi się, że główna sala modlitewna zachowała się do dziś i chyba pozostaje nieużytkowana.

We wnętrzu, idąc długim, ciemnym korytarzem docieramy do klatki schodowej. Na parterze zauważamy duże, dwuskrzydłowe drzwi. Oczywiście jest to tylko moje przypuszczenie niczym nie podparte, ale mogło być to główne wejście dla mężczyzn.
Półpiętro jest równie ciekawe. Znajdziemy tu ślepo zakończone schody. Czyżby wejście na babiniec?
Okna od strony podwórza, należące do domniemanego pomieszczenia modlitewni, są półkoliście zakończone. Pomiędzy nimi najpewniej znajdował się Aron ha - kodesz. Na ślady po mezuzach nie natrafiłam, ale nie szukałam zbyt dokładnie, bo tak mnie wciągnęło, że o mały włos nie spóźniłam się na dyżur. Do pracy przybiegłam jak zwykle w ostatniej chwili.

Pisząc ten wątek korzystałam z kilku źródeł. Były to:
Wirtualny Sztel
Strona pana Jerzego Organiściaka, regionalisty i pasjonata historii
Książka "Wokół dziejów miasta. 730 lat Ząbkowic Śląskich".
Książka "Ziemia ząbkowicka. Przewodnik historyczny"
Książka " Ząbkowickie opowieści. Zabytki Ząbkowic Śląskich" i jeszcze kilka innych rzeczy lub artykułów, do których zaglądałam i robiłam notatki.

Zdjęcia wykonałam rankiem 9 listopada 2019 roku.

[Karolina Kot]

W zbiorach Izby Pamiątek Regionalnych w Ząbkowicach Śląskich zachował się fragment oryginalnego zwoju Tory, czyli Pięcioksięgu Mojżeszowego, datowany na XVIII/XIX wiek.