Przez lata nie udało się wyjaśnić pełnych okoliczności śmierci Elazara Rosenfelda, rabina Oświęcimia i charyzmatycznego cadyka. Przełomem okazały się poszukiwania w piwnicy jednej z kamienic w Sosnowcu.
Rabin Elazar Rosenfeld, znany również jako Eluzerl Oshpitziner, przed wojną mieszkał w Bochni, a następnie w Oświęcimiu. - Był zięciem cadyka z Nowego Sącza, ale sam jako człowiek mądry, skromny i niesłychanie religijny stał się liderem grupy chasydów i sam zyskał miano cadyka (charyzmatycznego przywódcy w chasydyzmie; współwyznawcy przypisują cadykom moc czynienia cudów) — mówi Meir Bulka, założyciel i prezes fundacji J-nerations, zajmującej się ochroną żydowskich miejsc pochówku w Europie Wschodniej.
W 1936 roku Rosenfeld zdecydował się opuścić Polskę i wyjechał do Palestyny, ale podupadł tam na zdrowiu. Uznał wówczas, że wyleczyć mogą go polscy lekarze i w marcu 1939 roku wrócił do Polski.
- Po wybuchu wojny musiał się ukrywać, był poszukiwany przez Niemców, przenosił się z miasta do miasta, aż w końcu trafił do Sosnowca, gdzie zmarł. Tyle było wiadomo. Wyglądało na to, że rabin zakończył swój żywot na terenie getta. Jakiś czas temu zostałem poproszony przez osoby, które pamiętały tę postać, by jeszcze raz przyjrzeć się tej sprawie, spróbować odnaleźć jakieś dodatkowe informacje. Otrzymałem kilka książek. W jednej z nich znalazłem jedno zdanie, które okazało się być ważnym tropem: Rosenfeld ukrywał się w Sosnowcu u rodziny Gliksmanów. Pojechałem do Sosnowca, sprawdziłem dawne księgi adresowe i ustaliłem, o jaką kamienicę chodzi — relacjonuje Bulka.
Jak dodaje, w międzyczasie udało mu się dotrzeć do świadectwa, które złożył mieszkający w Stanach Zjednoczonych mężczyzna. Opisywał, że jego rodzina mieszkała w Sosnowcu. Jego ojciec był w mieście szefem związku zrzeszającego koszernych rzeźników. - Ojciec przekazał synowi, że w 1943 roku Elazar Rosenfeld zmarł z przyczyn naturalnych. Ponieważ nie można było narażać bezpieczeństwa osób, które go ukrywały, nie można też było przeprowadzić normalnego pogrzebu. Ojciec i kilka innych osób zdecydowali, że wykopią grób w piwnicy domu. Złożyli w nim ciało cadyka wraz ze szklanym słoikiem, w którym znajdowała się karteczka z imieniem, nazwiskiem i datą śmierci - relacjonuje Bulka. - Skoro miałem już ustaloną kamienicę, w której cadyk się ukrywał i relację o tym, jak został pochowany, wystarczyło tylko sprawdzić, czy te informacje się pokrywają — mówi Bulka.
Nie mamy wątpliwości, że w piwnicy jest grób
Bulka ustalił, że kamienica jest własnością miasta. Wystąpił więc o potrzebne pozwolenia, konieczne do zbadania piwnicy. - Wydaliśmy zgodę na prace z użyciem georadarów — potwierdza Martyna Niemczyk z biura Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
- Nasza eksploracja polegała na skanowaniu piwnicznych pomieszczeń. W rogu jednego z nich natrafiliśmy na miejsce pochówku. Nie mamy żadnych wątpliwości, że właśnie tam znajdują się ludzkie szczątki, grób cadyka — podkreśla Bulka.
Karolina Jakoweńko z fundacji Brama Cukermana, która zajmuje się żydowskim dziedzictwem w Zagłębiu i na Górnym Śląsku przyznaje, że historia o odkryciu jest poruszająca. - W 1943 roku Żydzi ukryli schorowanego rabina, a gdy zmarł, nie mogli oddać mu należytego szacunku, tylko po cichu pochować w piwnicy. Mieli niedaleko na cmentarz położony w Sosnowcu przy ul. Smutnej, ale nie mogli się tam udać. Chcieli jednak, by ktoś kiedyś znalazł grób, zostawili słoik z informacją, kto został pochowany w tym grobie. Teraz historia znalazła swój finał. Pozostaje pytanie, co mamy teraz z tym odkryciem zrobić — zastanawia się Jakoweńko.
Czy Sosnowiec będzie jak Lelów i Leżajsk?
Rafał Łysy, rzecznik Urzędu Miejskiego w Sosnowcu, zapytany o odkrycie przesłał na krótką informację: "Dotychczasowe informacje przekazane przez fundacje do Miejskiego Zakładu Zasobów Lokalowych nie potwierdzają takiego odkrycia" - czytamy.
- Jestem w trakcie opracowywania raportu po zakończonych poszukiwaniach. Wkrótce prześlę go do Urzędu Miejskiego i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Następnie czeka nas dyskusja, negocjacje z sosnowieckimi urzędnikami o tym, co zrobić z miejscem pochówku. Nie mieliśmy zgody na odkopanie szczątków, jednak już teraz mogę powiedzieć, że stan ich zachowania raczej nie pozwoli na ich przeniesienie — mówi Bulka.
Jego zdaniem piwnica powinna stać się miejscem pochówku cadyków, jak w Lelowie czy w Leżajsku. Do obu tych miejsc, w rocznice ich śmierci przybywają chasydzi, by modlić się przy grobach. Cadyk Dawid Biderman zmarł w Lelowie w 1814 roku. W latach 50. teren tamtejszego cmentarza został przeznaczony pod budowę pawilonów i magazynów handlowych. W latach 2012–2013, po rozbiórce budynku sklepu, wzniesiono nowy grobowiec cadyka, a teren wokół uporządkowano.
Jak urządzić miejsce kultu w budynku, w którym mieszkają ludzie i toczy się codzienne życie? - Wiem, że w tej kamienicy mieszkają lokatorzy. Myślę jednak, że modlitwy Chasydów, które odbywałyby się w piwnicy, nie będą im przeszkadzały. To cicha, poważna uroczystość, która odbywałaby się przecież nie codziennie, ale w wyznaczone dni kilka razy w roku — mówi Bulka.
Pielgrzymki do grobów cadyków
Chasydyzm jako nurt religijno-mistyczny w judaizmie powstał w XVIII wieku na Podolu. Jego celem była odnowa religijności wyznawców judaizm. Był reakcją na upadek obyczajów, zaniedbanie w życiu religijnym, nadużycia finansowe zarządów gmin, stronniczość sądów rabinackich, niesprawiedliwy rozdział podatków. Głosił, że Bogu można służyć nie tylko przez wypełnianie prawa i modlitwę, ale także przez codzienne obowiązki, taniec i muzykę. Chasydzi zakładali własne synagogi, przeważnie przerabiane z domów mieszkalnych, przyjęli tradycyjny strój, czyli czarne długie płaszcze, kapelusze lub futrzane czapki, charakterystyczne fryzury z pejsami.
Dla wspólnoty chasydów cadyk jest wzorem pobożności, pokory i sprawiedliwości. Cadykowie są otaczani powszechną czcią, ze względu na przypisywaną im zdolność czynienia cudów i uzdrawiania. Także po śmierci ich groby przyciągają licznych pielgrzymów.
Co roku zimą do Lelowa zjeżdżają chasydzi z całego świata, by czcić rocznicę śmierci cadyka Bidermana. Zasłynął on jako autor ksiąg "Migdal Dawid" i "Kodesz ha-Lulim", w których głosił m.in., że kto nie pozna swych błędów, nie dozna zbawienia. Uważano go także za cudotwórcę mającego moc uzdrowień. W rocznicę jego śmierci chasydzi modlą się po zmroku przy jego grobie, a następnego dnia po południu radośnie śpiewają i tańczą, bo to także — ich zdaniem — sposób chwalenia Boga.
Pochowany w Leżajsku cadyk Elimelech Weissblum zasłynął jako uzdrowiciel dusz i ciał oraz jako najbardziej aktywny głosiciel chasydyzmu. Podobnie jak do Lelowa, do jego grobu również pielgrzymują tysiące Żydów z całego świata. Chasydzi wierzą, że cadyk w rocznicę śmierci zstępuje z nieba i zabiera do Boga ich prośby. Na małych karteczkach zostawiają przy grobowcu błagania o zdrowie, pomyślność w interesach. Ich pobyt zaczyna się od obmycia w mykwie (rytualnej łaźni), potem modlą się przy grobowcu. Po zakończeniu trwających dwie, trzy godziny modlitw na kirkucie, spożywają koszerny posiłek składający się m.in. ze specjalnie przyrządzonego mięsa wołowego, ryb, jajek, owoców i warzyw. Zakończenie modlitw jest również okazją do tańca i śpiewania psalmów. Jeśli w uroczystościach biorą udział kobiety, modlą się osobno.
Anna Malinowska
Red. Dariusz Kortko
Źródło
