Tadeusz Nogas (1904-1970), powstaniec śląski i więzień niemieckich obozów koncentracyjnych, zamieszkał po wojnie w Lądku-Zdroju. Zapomniany, spoczął na tamtejszym cmentarzu parafialnym. W piątek, 6 października, jego grób zostanie wyróżniony przez Instytut Pamięci Narodowej znakiem pamięci „Tobie Polsko”. Oto opowieść o tym, jak pewien społecznik przywrócił nam wszystkim bohatera.
Krystian Takuridis, bo o nim mowa, prezes Lądeckiego Towarzystwa Historyczno-Eksploracyjnego, na grób Tadeusza Nogasa natrafił w 2019 roku w czasie prowadzonych przez niego na cmentarzu parafialnym prac indeksacyjnych, które miały na celu udokumentowanie wszystkich grobów pochowanych tam osób. Jeszcze w tym samym roku uporządkował wraz z członkami Towarzystwa mogiłę.
– Usunęliśmy chwasty, poprawiliśmy i pomalowaliśmy betonową ramkę. Zaczęliśmy szukać firmy, która wykonałaby replikę tabliczki. Potwierdziło się, że Internet to wielka siła. Po dwóch dniach odezwała się do nas pani Joanna Hryciuk z Oddziałowego Biura Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej we Wrocławiu... – wspomina Takuridis początek niezwykłej przygody z tą historią.
Pani Hryciuk zaproponowała, że IPN zapłaci za wykonanie repliki oraz by Towarzystwo postarało się o wpisanie mogiły do ewidencji grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski, co miało definitywnie uchronić ją od likwidacji. W lutym 2020 roku to drugie udało się doprowadzić do finału. Grób Nogasa trafił do wspomnianej ewidencji pod numerem 388.
Zatem kim był Tadeusz Nogas? Urodził się 21 lutego 1904 roku w Lublinie, z zawodu był księgowym. Przed wojną mieszkał w rodzinnym mieście, przy ul. Piaskowej 17. Do historii przeszedł, gdy został żołnierzem III Powstania Śląskiego w 1921 roku. Służył w kompanii karabinów maszynowych II Baonu Strzelców Śląskich oraz – wedle materiałów zachowanych w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, do których dotarł Krystian Takuridis – w oddziale dywersyjnym Wawelberg.
Co to była za jednostka? 3 maja 1921 roku o godz. 2:00 w nocy siły powstańcze rozpoczęły akcję bojową. Specjalny oddział pod dowództwem Tadeusza Puszczyńskiego wysadził w powietrze 7 mostów kolejowych na Odrze. Początków tego oddziału należy szukać pod koniec roku 1920, kiedy to przy Oddziale II Naczelnego Dowództwa WP utworzono Referat Destrukcji Dowództwa Obrony Plebiscytu. Już po wybuchu III powstania śląskiego przemianowano go na Grupę Destrukcyjną Wawelberga, od pseudonimu jej dowódcy – Konrad Wawelberg.
W skład grupy dywersyjnej weszli oficerowie Wojska Polskiego oraz członkowie grup dywersyjnych z okresu II powstania śląskiego. Przeprowadzona przez nich akcja „Mosty” była największą tego typu polską operacją podczas powstań śląskich, do tego zakończoną pełnym sukcesem. Dzięki niej udało się wstrzymać na jakiś czas transporty niemieckich oddziałów oraz zaopatrzenia, co wpłynęło na sukces III powstania śląskiego. Żołnierzem grupy „Wawelberg” był pochowany na lądeckim cmentarzu Tadeusz Nogas.
W okresie II wojny światowej, za swoją działalność niepodległościową, był on więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych. Więziony był w Zamku Lubelskim; Majdanku [KL Lublin]; Oświęcimiu [KL Auschwitz] – przywieziony 3 października 1943 roku [numer więźniarski: 155577]; Mathausen-Gusen [KL Mathausen-Gusen] – przeniesiony 8 listopada 1943 roku z KL Auschwitz [numer więźniarski: 49341]; Dachau [KL Dachau]. Był ofiarą obozowych eksperymentów pseudomedycznych. Zmarł w Lądku-Zdroju 12 października 1970 roku.
O jego życiu nikt tu już nie pamięta. Nie zachowało się nawet żadne jego zdjęcie. – To raptem niewiele więcej niż pół wieku temu, ale – choć dotarliśmy do jego rodziny, która mieszka daleko od Lądka-Zdroju – nadal niewiele wiemy o jego życiu na ziemi kłodzkiej. Nie mamy nawet jego zdjęcia. Systematycznie jednak układamy rozsypane puzzle. Czekamy na Państwa pomoc. Warto pamiętać o bohaterach – podkreśla Krystian Takuridis. On sam nie spoczywa w poszukiwaniach. I utrwalaniu pamięci o Nogasie.
2 maja 2021 roku na lądeckim cmentarzu parafialnym odbyła się uroczystość złożenia kwiatów na grobie Tadeusza Nogasa. Wzięli w niej udział wicewojewoda dolnośląski oraz przedstawiciel IPN z Wrocławia. Asystę wojskową zapewnili żołnierze z 22. Karpackiego Batalionu Piechoty Górskiej z Kłodzka. Nie było tylko nikogo, kto by reprezentował władze miasta. A był to już całkiem nowy nagrobek. Dzięki staraniom Takuridisa i zaangażowaniu IPN, bohater ma w Lądku-Zdroju prawdziwy pomnik.
Jego autorem jest dr hab. Grzegorz Niemyjski z Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Lądecki nagrobek jest pierwszym z formatu, który jest wykorzystywany przy budowie innych grobów weteranów na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny. Grób Nogasa jest też oznaczony insygnium „Ojczyzna swemu Obrońcy”. Podobnie jak wiele grobów żołnierzy walczących o polską niepodległość, którzy spoczęli w Lądku-Zdroju i jego okolicach. Wszystko właśnie za sprawą konsekwencji Krystiana Takuridisa. A czego jeszcze dowiedział się on o Nogasie?
Dzięki uprzejmości Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu otrzymał bezcenny dokument. Ankietę, na którą odpowiadali byli więźniowie niemieckiego obozu zagłady, o sygnaturze IV-8521/1785/2984/68, własnoręcznie wypełnił 15 sierpnia 1968 roku Tadeusz Nogas. Wynika z niej, że ostatnim niemieckim obozem, w którym był więziony, był Mauthausen-Gusen, leżący na terenie Austrii. 5 maja 1945 roku obóz ten został wyzwolony przez armię amerykańską. Jak stamtąd Nogas trafił do Lądka-Zdroju? Tego nie wiemy.
Tadeusz Nogas wspomina, że wyzwolony został w obozie Gusen 1, którego komendantem był Zajdler. Jak twierdzi Takuridis, chodzi zapewne o Fritza Seidlera, kierownika obozu w Auschwitz, a następnie komendanta Gusen 1. Tak wspominał go Witold Pilecki: „Z ciemności odezwał się kat, Fritz Seidler: – Niech nikt z was nie sądzi, że kiedykolwiek wyjdzie stąd żywy... ”. Nogas napisał też o innym zbrodniarzu. W jego obozie powieszono Franza Ziereisa, który wcześniej zmarł w szpitalu. Ciało byli więźniowie powiesili na ogrodzeniu z drutu kolczastego.
Z pytania dotyczącego adresu zamieszkania i zawodu dowiadujemy się, że po wojnie Nogas osiadł w Lądku-Zdroju, gdzie jako inwalida otrzymał mieszkanie przy ulicy Pstrowskiego 21 [obecna Słodowa 21]. Nasz bohater w tej rubryce pozwolił sobie na ironiczną odpowiedź, wykraczającą poza to, czego oczekiwała instytucja zbierająca dane o byłych więźniach. Wpisał tam: „inwalida – czekający na kosmos lub zmianę warunków socjalno-bytowych”. Musiał zatem borykać się z trudnościami, a jego prośby o poprawę warunków musiały być zbywane.
Dwa lata po wypełnieniu tej ankiety Tadeusz Nogas zmarł w Lądku-Zdroju i spoczął na cmentarzu parafialnym. Krystian Takuridis dotarł jeszcze do księgi zaślubionych w parafii św. Michała Archanioła położonej na Bronowicach, które są wschodnią dzielnicą Lublina. Odnotowano tam pod datą 21 lipca 1927 roku ślub Tadeusza Nogasa z Julią Sęk. Z zapisów metrykalnych dowiedział się, że żona Julia, lat 24, pochodziła ze wsi Pełczynie w parafii Biskupiec. Rodzicami Tadeusza byli zaś Jan i Helena Maria Czarkowska.
O jakie fakty poszerzyła się jeszcze nasza wiedza? Tadeusz Nogas miał najprawdopodobniej dwie siostry – Zofię Władysławę i Jadwigę. Jak jednak wyglądał, tego nadal nie wiemy... Wiemy za to, że w piątek, 6 października, o godz. 12:00, na wniosek Lądeckiego Towarzystwa Historyczno-Eksploracyjnego na lądeckim cmentarzu parafialnym odbędzie się oficjalna uroczystość oznaczenia grobu Tadeusza Nogasa znakiem pamięci „Tobie Polsko”. Uroczystość zorganizowana jest przez Instytut Pamięci Narodowej, oddział w Katowicach.
Jak pisze Krystian Takuridis, akcja oznaczania grobów znakiem pamięci opracowanym przez Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Katowicach rozpoczęła się 5 lipca 2021 roku, w dzień 100. rocznicy zakończenia III powstania śląskiego. Znak pamięci „Tobie Polsko” ma formę proporczyka o rozmiarach około 20 na 8 cm wykonanego z porcelany nagrobnej. Umieszczono na nim inwokację „Tobie Polsko”, pod którą znajduje się wizerunek orła otoczonego datami powstań, a poniżej napis „Grób Powstańca Śląskiego” .
Proporzec jest wzorowany na sztandarze powstańczym „Tobie Polsko”, który wykonano na początku 1920 roku w pracowni przy redakcji „Katolika” w Bytomiu i który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Czynu Powstańczego w Górze św. Anny. Czy uroczystość zakończy najnowszą historię, którą cztery lata temu rozpoczął lądecki społecznik? A może Państwo wiecie więcej o Tadeuszu Nogasie i jego życiu w Lądku-Zdroju? Może macie jego fotografię? Liczymy na kontakt w tych sprawach.
Źródło: doba.pl
