Radzieckie groby w Zagłębiu

[Eworu]

http://klubzaglebiowski.pl/?p=2413

Zapraszam Państwa do lektury kolejnego tekstu mojego autorstwa, opublikowanego w V tomie „Śląskiego Rocznika Fortecznego” w 2014 roku.

Na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, którego trzon stanowią takie miasta jak: Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Będzin, Wojkowice oraz Czeladź znajdują się groby żołnierzy radzieckich, poległych w czasie drugiej wojny światowej. Nie zawsze byli chowani oni w miejscach do tego przeznaczonych, tj. na cmentarzach. Wielu poległych czerwonoarmistów znalazło się poza nekropoliami. Nierzadko, aby stworzyć w takiej lokalizacji tzw. miejsce pamięci, stawiano tam obiekt w formie pomnika.

Dzisiaj mieszkańcy Zagłębia widząc pomnik odnoszący się do żołnierzy radzieckich nie wiedzą czy jest to grób czy tylko symboliczna forma upamiętnienia. Dochodzi do tego tocząca się od długiego czasu, i co jakiś czas przybierająca na intensywności dyskusja nad usuwaniem z przestrzeni publicznej obiektów (pomników, tablic, nazw ulic itp.) związanych z armią radziecką, bądź Ludowym Wojskiem Polskim oraz osobami z nimi współpracującymi.

Autorowi niniejszego artykułu nie jest znana żadna publikacja, która omawiałaby tą kwestię w kontekście tylko i wyłącznie Zagłębia Dąbrowskiego. Istnieją za to prace poruszające sprawę wspomnianych pochówków w kontekście ogólnopolskim. Jedna z nich została zamieszczona na stronie internetowej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i dotyczy grobów żołnierzy radzieckich, poległych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej podczas drugiej wojny światowej.

Bazę źródłową w pracy opublikowanej w obecnym tomie Rocznika Fortecznego, stanowią dokumenty pochodzące (z lat 1946 – 1948) ze zbiorów Archiwum Państwowego w Katowicach. Jest to cenne źródło informacji o grobach żołnierzy radzieckich i zasobie informacji, które o nich posiadały ówczesne, lokalne władze powiatowe i miejskie.

Niestety dokumentacja dotycząca tego tematu jest niekompletna, bądź też trudna do zlokalizowania. Nie mamy dokładnych informacji dotyczących ewentualnych ekshumacji żołnierzy radzieckich, ich szczegółowych danych osobowych, dokumentacji fotograficznej oraz precyzyjnych informacji o tym co działo się ze wspomnianymi pochówkami po 1948 r. Być może dalsze poszukiwania i kwerendy w polskich i rosyjskich archiwach pozwolą ustalić te informacje.

27 stycznia 1945 r. armia radziecka zakończyła wyzwalanie Zagłębia Dąbrowskiego, a tym samym usunęła z tego terenu operujące tam jednostki niemieckie. Na zajętych przez czerwonoarmistów obszarach władzę przejmowali komuniści. Był to początek nowego rozdziału w historii nie tylko wspomnianego regionu, ale także całego kraju.

Każdy, bądź prawie każdy konflikt wojenny powoduje nie tylko ofiary w ludziach (zarówno wojskowych jak i ludności cywilnej), ale także zniszczenia wszelkiego rodzaju infrastruktury, zabudowań itd. Po zakończeniu walk na danym obszarze przychodzi czas na przeprowadzenie swoistego rodzaju „inwentaryzacji”. Ludzie obejmujący na takim terenie władze muszą wiedzieć czym dysponują. Zarówno jeśli chodzi o zasoby ludzkie, jak i zabezpieczenie wojskowe, stan techniczny obiektów, dróg, kwestie sanitarne, zaplecze medyczne, stan ujęć wody, sprawę elektryfikacji, dostępne fundusze, sprzęt, żywność, surowce itd.

W przypadku Zagłębia Dąbrowskiego w latach 40-tych XX w., po uporaniu się z problemami, które wymagały zajęcia się nimi w pierwszej kolejności, przyszedł czas na przyjrzenie się sprawie zmarłych wojskowych, którzy zakończyli swój żywot na obcej dla nich ziemi.

24 lutego 1947 r. Urząd Wojewódzki Śląsko – Dąbrowski (Wydział Społeczno – Polityczny) zwrócił się do starostów powiatowych i prezydentów miast z poleceniem sporządzenia i wysłania adresatowi pisma (do dnia 10.03.1947 r.) spisów poległych żołnierzy armii radzieckiej, pochowanych na terenie gdzie sprawują swoją jurysdykcję. Zaznaczono także, iż spis poległych szeregowych i podoficerów należy sporządzić oddzielnie od spisu poległych generałów i oficerów. Potrzebne do sporządzenia spisów dane, stwierdzić można na podstawie napisów, umieszczonych na pomnikach a w razie niemożności stwierdzenia potrzebnych danych wskutek zatarcia napisów, należyto uwidocznić w rubryce „uwaga”.

Będzińskie Starostwo Powiatowe po otrzymaniu niniejszego pisma, rozesłało do podległych sobie miejscowości pisemne polecenia przygotowania wykazów poległych żołnierzy radzieckich według wskazań Urzędu Wojewódzkiego. Starostwo po otrzymaniu niezbędnych informacji, 13.03.1947 r. przedłożyło Śląskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu podsumowanie swojej wiedzy dotyczącej wspomnianej kwestii. 14 maja Starostwo przesłało dodatkowe dane, jako uzupełnienie do poprzedniego pisma. To co zwraca uwagę po pierwszej lekturze tekstu, to rażące błędy gramatyczne i ortograficzne oraz próby odczytania treści napisów w języku rosyjskim. Niestety nie wiemy na jakich źródłach opierali się urzędnicy, przesyłając do starostwa spisy pochówków żołnierzy. Autor artykułu nie natrafił na pisma z tego okresu, w których któraś ze stron (Starostwo lub Urząd Wojewódzki) podważałaby wiarygodność otrzymanych danych.

Jedyną gminą w powiecie, która stwierdziła, że żadne pochówki tego rodzaju nie znajdują się na jej terenie była obecna dzielnica Będzina – Grodziec. Do naszych czasów w we wspomnianym Będzinie – Grodźcu, na rogu ul. Racjonalizatorów i Różyckiego zachowały się resztki niewielkiego pomnika, który w symboliczny sposób upamiętniać miał żołnierzy armii radzieckiej, biorących udział w drugiej wojnie światowej. Umiejscowiona go na osiedlu tzw. fińskich domków.

Do naszych czasów zachował się wzmiankowany dokument z 14 maja 1947 r. Oto jak przestawiono w nim sprawę pochówków żołnierzy radzieckich w miejscowościach znajdujących się na terenie ówczesnego powiatu będzińskiego:

Czeladź. Na cmentarzu znajduje się wspólna mogiła, w której pogrzebano 4 żołnierzy. Mogiła ta ogrodzona jest krawężnikami i słupkami betonowymi i położona płyta marmurowa z napisem w języku rosyjskim: „Tu pochoronieny sołdaty krasnej armii pogibszije 27 jauwaria 1947 r. goda pri wziali goroda Czeladz”. Prócz tego znajduje się jeden grób na cmentarzu w miejscowości Piaski (…), w którym pogrzebany jest oficer Armi Czerwonej. Nie poległ on w toczących się walkach, ale uległ wypadkowi przez, własną nieostrożność grób tego oficera jest murowany bez napisu.

Gołonóg. Przy ulicy Stacyjnej, na gruncie Nadleśnictwa znajduje się mogiła zbiorowa 140 żołnierzy. Na mogile tej postawiony jest pomnik zelbetonowy. Na pomniku znajdują się godła: „Gwiazda-Sierp-Młod”, oraz napis w języku polskim – „Bohaterom Czerwonej Armii poległym 26 i 27 stycznia 1945 r. w walce z niemieckimi zaborcami o oswobodzenie m. Dąbrowy Górn. i Gołonoga – Mieszkancy Dąbrowy Górniczej i Gołonoga”.

Strzemieszyce. Mogiła 4-rech poległych na cmentarzu rzym-katol. w Kazimierzu. Grób ten jest obdarniowany, napisów żadnych niema. Nazwiska nie są wyszczególnione.

Na placu cerkwi prawosławnej w Maczkach są dwie mogiły, jedna obok drugiej, w których pogrzebano 36 poległych. Na mogiłach tych jest pomnik z desek omalowanych na czerwono. Na pomniku jest napis w języku polskim: „Ku czci bohaterskim żołnierzom Z.S.R.R. poległym w 1945 r. – gromada Maczki –„.

We wsi Swierczyna, gromady Strzemieszyce Małe jest mogiła, w której pogrzebano 79 poległych. Na mogile tej jest pomnik z desek z gwiazdą pięcioramienną, napisów na pomniku niema.

We wsi Gołębia Górka, gromady Strzemieszyce Małe jest mogiła, w której pochowano 48 poległych. Na mogile tej jest pomnik z desek z gwiazdą pięcioramienną, napisów nie ma.

We wsi Kazdębie, w lasku Malinowskiego w gromadzie Strzemieszyce Małe znajduje się mogiła 19 poległych żołnierzy. Mogiła ta jest tylko odarniowana, napisów nie ma.

We wsi Lipówka, na polu Milki, gromady Strzemieszyce Małe, znajduje się mogiła w której pogrzebano 116 poległych. Mogiła ta jest tylko odarniowana, napisów nie ma.

W lesie na Krzemiance, gromady Strzemieszyce Małe, unajduje się mogiła w której pogrzebano 27 poległych. Mogiła jest odarniowana i ogrodzona słupkami z drzewa – napisów nie ma.

Obok wsi Zakawie, gromady Strzemieszyce Małe, znajduje się mogiła, w której pogrzebano 40 poległych. Mogiła jest odarniowana i ogrodzona słupkami z drzewa. Napisów nie ma.

Na cmentarzu rzym-katol. w Strzemieszycach Wielkich są 2 mogiły po 1 poległym – mogiły są odarniowane. Napisów nie ma.

W Strzemieszycach Wielkich, przy ul. Szosowej znajduje się mogiła wspólna, lecz ilości pogrzebanych ustalić nie zdołano. Na mogile tej jest pomnik z desek, z gwiazdą pięcioramienną pomalowany na czerwono. Napisy w języku rosyjskim wskutek warunków atmosferycznych zostały zatarte, odczytać trudno. Natomiast napis w języku polskim brzmi: Chwała na wieki bojownikom Czerwonej Armii, którzy zgineli za wolność Polskiego Narodu, walcząc z niemieckimi wojskami.

W Ostrowach, przy ul. Szpitalnej znajduje się mogiła, w której pogrzebano 26 poległych. Na mogile tej jest pomnik z czerwonego piaskowca z napisem w języku polskim: „Bohaterskim żołnierzom Armii Radzieckiej, poległym za wolność Polski – wdzięczni polacy – 1945 r. –

Łagisza. Na cmentarzu rzym-katol. w Łagiszy pogrzebano 42 poległych we wspolnej mogile. Mogiła ta jest omurowana cegłą i otynkowana cementem oraz postawiony krzyż. Napisów nie ma.

Na placu strażackim przy ul. Głównej pogrzebano 61 poległych. Grób ten jest odarniowany, napisów nie ma.

W Dąbiu Dolnym, obok szkoły pogrzebano 16 poległych. Grob ten jest odarniowany, ogrodzony płotem drewnianym i postawiony krzyż. Napisów nie ma.

W Psarach, w odległości 200m. od kościoła katol. pogrzebano 27 poległych. Grob ten jest omurowany cegłą klinkrową, ustawiono krzyż napisów nie ma.

Przy lesie Grodkowskim, na skrzyżowaniu drogi Siemonsko – Grodzieckiej pogrzebany jest 1 poległy. Grób odarniowany z krzyżem. Napisów nie ma.

W Brzękowicach – Piaskach, między kolonią Biska – Brzękowice, pogrzebano 8 osób. Grób ten jest odarniowany z krzyżem. Napisów nie ma.

W Goląszce – Dolnej na polu Białasa pogrzebano 2 poległych. Mogiła ta jest odarniowana. Napisów nie ma.

Zagórze. Na cmentarzu rzym-katol. w Zagorzu, we wspolnej mogile, pogrzebano 64 poległych, z posród których znane są pereonalia 10 osób a 54 nie zidentyfikowano. –Na mogile tej wystawiono pomnik drewniany z gwiazdą pięcioramienną. Napisów nie ma.

Na cmentarzu w Klimontowie pogrzebano 48 poległych. Grob ten obwiedziony jest murem z cegły, posrodku jest pomnik wykonany z betonu, w kształcie płyty ze wzniesioną gwiazdą pięcioramienną. Na pomniku widnieje napis w języku polskim „Pomnik zbudowany dla bohaterów Czerwone-j Armii, ktorzy polegli za wolność swoją i naszą. Tu spoczywa we wspolnej mogile 48 bohaterów, Cześć ich pamięci.-Pomnik zbudowany z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej Komorki Klimontów. Ku czci poległych, żołnierzy Armii Czerwonej pogrzebanych na terenie gminy Zagórze, wzniesiony został w Zagorzu, przy ul. Czerwonej Armii, obok gminy Zagórze pomnik z kamienia czerwonego z gwiazdą pięcioramienną.

Niwka. Na cmentarzu rzym-katol. w Niwce pogrzebano 51 poległych. Na tej wspolnej mogile znajduje się pomnik drewniany w kształcie stożka, koloru czerwonego, na ktorym widnieje napis „Tu spoczywa 51 bohaterów armii czerwonej, poległych za wyzwolenie Polski w dniu 27 stycznia 1945 r.-

Na kol. Daszynskiego, gromady Bobrek gm. Niwka pogrzebano 2 żołnierzy – grob ten jest odarniowany. Napisów nie ma.

Obok kol. Daszynskiego gromada Bobrek gm. Niwka za rzeką Porąbka w odległości 0,5 klm. od kolonii, pogrzebano 22 poległych. Grób ten jest odarniowany, napisów nie ma.

Łosień. Obok kościoła w Łośniu pogrzebano 34 poległych. Na grobie jest pomnik z cegły, otynkowany cementem. Napisów nie ma.

Na kolonii Gołonowskiej gm. Łosień pogrzebano 4 poległych. Grób ten odarniowano i postawiono krzyż drewniany. Napisów nie ma.

Na kolonii Karakówce, gm. Łosień pogrzebano 3 poległych. Grób odarniowany z krzyżem drewnianym. Napisów nie ma.

Ząbkowice. Ząbkowice ul. Komorowa pogrzebano 75 poległych. Grób ten jest ogrodzony krawężnikami balonowymi i posadzone kwiaty. Napisów nie ma.

Zwłoki z terenu fabryki szkła galanteryjnego, gdzie spoczywało 8 poległych, przewiezione zostały w miesiącu kwietniu na miejscowy cmentarz rzym-katol. Grob wymurowano i ustawiono tablicę na ktorej widnieją następujące personalie: -Dnia 21.I.1945 r. polegli śmiercią bohaterską za Wolność Narodów: 1/Sierżant Pomiwajew Fiedor Wasilewicz 193 pułku strzelców, ur. 1926 r. Mołotowskaja Obłast. 2/Strzelec. Łakietko Adam Wikientiewicz 6 pułk strzelców, ur. 1908 r. Omiekałodów Znamienskiej,. 3/Strzelec Dołkuszkin Jewsticziej Jepifar 119 omskiej pułk, ur. 1898 r. Oddtonikudzie. 4/Strzelec. Siemionow Aleksiej Wajeliwiewicz 119 Omskiej pułk, ur. 1925 r. Orłowskoj obłastj. 5/Strzelec. Siednikin Jakow Michajłowicz 292 pułk strzelców ur. 1907 r. 6/Strzelec. Bezimienny. 7/Strzelec. bezimienny. 8/bezimienny.

W Ząbkowicach przy ul. Będzinskiej, pogrzebano 35 poległych. Grob ten jest ogrodzony krawężnikami betonowymi i umieszczona gwiazda pięcioramienna z blachy, oraz ozdobiony kwiatami w wazonach – Napisów nie ma.

W Wojkowicach Kościelnych, gm. Ząbkowice pogrzebano 26 poległych. Grob ten wymurowany cegłą i otynkowany. Napisów nie ma.

Na kolonii Marcinków gm. Wojkowice-Kościelne pogrzebano 64 poległych. Grob ten ogrodzony murem z cegły i posadzono kwiaty. Napisów nie ma.

Na kol Podskale, gm. Wojkowice-Kościelne, pogrzebano 71 poległych. Mogiła ta jest pokryta darniem i ustawiony krzyż z dżzewa. Napisów nie ma.

W Kużnicy Warężynskiej, gm. Wojkowice Kościelne, pogrzebano 7 poległych. Mogiła odarniowana i postawiony krzyż. Napisów nie ma.

W Ujejscu gm. Wojkowice Kościelne, pogrzebano 105 poległych. Grob ten jest omurowany kamieniem i otynkowany, oraz widnieje napis w języku polskim, „Cześć bohaterom Armii Czerwonej”.

W Ujejscu-Buczynie, gm. Wojkowice Kościelne pogrzebano 28 poległych. Grob ten jest otoczony ogrodkiem z drzewa. Napisów nie ma.

W Ujejscu-Podrowach, gm. Wojkowice Kościelne, pogrzebano 23 poległych. Grob ten jest odarniowany. Napisów nie ma.

W Trzebiesławicach gm. Wojkowice Kościelne – pogrzebano 75 poległych. Grob ten jest murowany z płytą marnurową i napisem „Cześć bohaterom armii czerwonej”.

Bobrowniki. W Dobieszowicach przy zbiegu ulic Dobieszowice-Rogoznik-Bobrowniki-Siemonia pogrzebano 180 poległych. Mogiła ta ogrodzona jest żerdziami brzozowymi i odarniowana. Posrodku mogiły znajduje się krzyż drewniany oraz tablica poległych. Napisów obecnie odczytać nie można, gdyż liter są zupełnie zatarte.

W Gorze-Siewierskiej, obok strażnicy straży pożarnej pogrzebano 2 poległych. Mogiła ta jest otoczona murkiem betonowym. W srodku mogiły jest pomnik betonowo morajkowy w formie pionowo ustawionych grubszych płyt z wyrytym w górnej części krzyżem, a pod nim gwiazda pięcioramienna oraz napis „Ku czci bohaterom Armii Radzieckiej poległym w walce z Niemcami w 1945 r.-

Przy zbiegu ulic Żychcice-Kamyce-Dąbrowka W. pogrzebano 1 poległego. Mogiła ta jest odarniowana i postawiony krzyż z drzewa. Napisów nie ma.

W Strzyżowicach na kol. Podwale przy ul. prowadzącej z Będzina do Sączowa, – pogrzebano 29 poległych. Mogiła ta otoczona jest murkiem i słupkami betonowymi. W srodku mogiły jest morajkowy nagrobnik, w gronej części krzyż i gwiazda 5 ramienna, a pod nią napis w języku polskim „Cześć bohaterom Armii Radzieckiej Poległych za Wolność Polski w r. 1945 r. S.P. 29. żołnierzom.

W Wojkowicach Komornych, przy ul. Sobieskiego na placu szkoły pogrzebano 23 poległych. Mogiła ta otoczona jest betonowym płotkiem. Napisów nie ma.

W Wymysłowie, na pastwisku zwanym „Młynarzowizna” pogrzebano 14 poległych. Mogiła ta obłożona jest darniami, ogrodzona żerdziami brzozowymi, pośrodku ustawiony drewniany krzyż. Napisów nie ma.

W środku wsi Rogożnik, obok dworu, pogrzebano 29 poległych. Mogiła ta otoczona jest murkiem z cegły, w srodku ustawiona tablica z uwidocznionymi nazwiskami 18 poległych, natomiast nie ma nazwisk 11-tu, spoczywających w tejże mogile. –Napisów nie ma.

Ożarowice. We wsi Celiny na gruntach Czapli pogrzebano 34 poległych. Mogiła jest odarniowana i ustawiony krzyż drewniany. Napisów nie ma.

We wsi Myszkowiec, na gruntach ob. Picharskiego pogrzebano 43 poległych. Mogiła ta jest odarniowana, ogrodzona płotkiem drewnianym i ustawiony krzyż. Napisów nie ma.

We wsi Niezdara, na gruntach gromadzkich p.n. „Goreczki” pogrzebano 2 żołnierzy. Mogiła ta jest odarniowana, ogrodzona płotkiem drewnianym i ustawiony krzyż. Napisów nie ma.

We wsi Pyrzowice, na gruncie ob. Michalaka pogrzebany 1 poległy. Mogiła odarniowana i ogrodzona płotkiem drewnianym napisów nie ma.

We wsi Ożarowice pogrzebano 1 poległego. Mogiła odarniowana ogrodzona płotkiem drewnianym, postawiony drewniany krzyż. Napisów nie ma.

We wsi Sączow, na gruncie ob. Karcza, pogrzebano 1 poległego.

We wsi Sączów, na gruncie ob. Kaima, pogrzebano 1 poległego.

We wsi Sączów, na gruncie ob. Karcza, pogrzebano 7 poległych.

We wsi Sączów, na gruncie ob. Frączka, pogrzebano 8 poległych.

We wsi Sączów, na gruncie ob. Łukasika, pogrzebano 2 poległych.

We wsi Siemonia, na cmentarzu parafialnym, pogrzebano 1 żołnierza.

We wsi Siemonia, na cmentarzu parafialnym, pogrzebano 5 poległych.

(…) Nadmieniam, że nie stwierdzono, by wśród poległych żołnierzy Armii Sowieckiej znajdowali się „Bohaterzy Związku Radzieckiego”. Dane te winne posiadać wojskowe Władze Radzieckie, których przedstawiciele byli obecni przy grzebaniu zwłok.

Starosta:
w/z
(E. Opolski)
Wicestarosta

Przytoczonych powyżej danych nie sposób zweryfikować. Zachowane do naszych czasów dokumenty, wskazują na to, iż podawane w nich liczby poległych, ekshumowanych i pochowanych żołnierzy radzieckich mogły być nieprecyzyjne. Za przykład może posłużyć tu obecna dzielnica Dąbrowy Górniczej – Gołonóg. W cytowanym, w niniejszym artykule dokumencie, mowa jest o 140 czerwonoarmistach znajdujących się w zbiorowym grobie. Zaś z pisma ówczesnej gminy Gołonóg do starostwa będzińskiego z 1946 r., mowa jest o 143 żołnierzach pochowanych na skrzyżowaniu ul. Stacyjnej i Starej Wsi. Prócz tego gmina przedłożyła starostwu wykaz (brak daty na dokumencie) dotyczący wspomnianej kwestii, w którym czytamy, iż przy grzebaniu poległych była komisja złożona z 2-ch oficerów Rosjan, którzy zabierali dowody z ubrań poległych i takowe zabrali z sobą. Nazwiska i imiona poległych nie są znane.

Brakuje też informacji o pochówkach w Będzinie, gdzie według wykazu z 1946 r. wynika, iż znajdowały się tam dwie mogiły ziemne, gdzie spoczywali żołnierze pochowani na polecenie Rosyjskiej Komendy Wojennej w lutym 1945 r. Według pisma z 1948 r. zarządu gminy Bobrowniki do Starostwa Będzińskiego, w Wojkowicach Komornych żołnierze armii radzieckiej byli pochowani w więcej niż jednym miejscu. Oprócz placu szkolnego, czerwonoarmiści byli pochowani przy ul. Brzeziny oraz u stóp zniszczonego wówczas pomnika wzniesionego w 1936 r. z inicjatywy mieszkańców, dla upamiętnienia żołnierzy Wojska Polskiego pochodzących z Wojkowic Komornych, którzy polegli w latach 1918 – 1920. Komitet Odbudowy Pomnika w Wojkowicach Komornych w tym samym roku zwrócił się do oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża w Będzinie z zapytaniem czy zwłoki 13 żołnierzy radzieckich pochowane pod wspomnianym pomnikiem będą ekshumowane czy pozostaną w tym samym miejscu. Dla Komitetu odpowiedź na to pytanie była istotna z tej przyczyny, iż jeśli czerwonoarmiści pozostaliby przy pomniku, ten zostałby przez niego odbudowany, ale już nie ku czci żołnierzy Wojska Polskiego, ale Armii Czerwonej.

W omawianym, majowym dokumencie nie zawarto również wszystkich, znanych nazwisk pochowanych w Zagłębiu żołnierzy radzieckich. Tak było chociażby w przypadku Czeladzi, gdzie starostwu podano dane dwóch, znajdujących się tam zmarłych czerwonoarmistów.


Dariusz Majchrzak

Bibliografia (wybór):
Źródła archiwalne:
- Archiwum Państwowe w Katowicach, Starostwo Powiatowe w Będzinie [1939] 1945-1950
Opracowania:
- Majchrzak D., Miejsca pamięci w Będzinie, Będzin 2010