Bolesław - kompleks świetlików sztolni przy ulicy Ponikowskiej

[Karolina Kot]

Na ten ciekawy relikt natrafiłam przypadkiem, przeglądając zakładkę LIDAR Geoportalu.
Oczywiście znałam już wcześniej ten rodzaj tworu ziemnego, zwracał mi nań swego czasu uwagę Kusmanek. Wiedziałam także, że tego typu świetlików dawnych sztolni w okolicy Olkusza zachowało się całkiem sporo, sądziłam jednak, że większość z nich znajduje się na terenie zalesionym.

Tymczasem Bukowno przygotowało dla Strażników Czasu niezwykle miłą niespodziankę.
Otóż okazało się, że w przysiółku Cegielnia, wśród pól rozciągających się na północ od ulicy Ponikowskiej, dostrzec można nadal doskonale czytelne wały otaczające owalne zagłębienie, często wypełnione wodą. Twory te są położone w jednej linii i oddalone od siebie o około 30 metrów.
Wszystko wskazuje na to, że są to relikty świetnie zachowanych świetlików dawnej sztolni kopalnianej. Obiekty te są bardzo dobrze widoczne, łatwo dostępne z drogi oraz z ruchliwej trasy Kraków - Katowice i stanową wdzięczną atrakcję turystyczną oraz pamiątkę dawnych górniczych tradycji tych okolic.
Chyba warto pokazać ludziom i wypromować to miejsce!

Poniżej krótka fotorelacja z naszej wizyty (na żywo wygląda to wszystko jeszcze lepiej):

[Karolina Kot]

W uzupełnieniu ujęcia z lotu ptaka, które chyba najlepiej oddają pełny obraz ułożonych w jednej linii świetlików.
Lokalizacja
Zdjęcia wykonaliśmy w kwietniu 2018 roku.

[kusmanek]

Okazuje się, iż namierzony przez Karolinę relikt przeszłości to pozostałości Sztolni Czajowskiej. Poniżej fragment mapy z opracowania Hieronima Łabędzkiego:

Labecki_1841.jpg (104.01 KiB) Przejrzano 12476 razy

Opis do mapy:

3a Sztolnia Czajowska.
Po za temi dwiema sztolniami w téjże dolinie Białej Przemszy i podobnież w kierunku ku Olkuszowi istniała dawna sztolnia czajowska za wsią Laski poczynająca się;
wprawdzie zaledwie poza Ujkowem niedaleko tych miejsc doprowadzona gdzie było ujście sztolni pileckiéj ciągnie się przez blisko 1ooo łatrów lecz zdaje się iż głębiéj była brana nietylko od pileckiéj ale i ponikowskiéj sztolni może na łatrów 3 Dziś po niektórych tylko wklęśnięciach o jéj istnieniu przekonać się można gdyż wody nią prawie nie odchodzą.

[Karolina Kot]

Czyli teoretycznie ten relikt może pochodzić jeszcze z XVI wieku, ciekawe...

Poniżej pozwolę sobie przytoczyć interesujący artykuł, opisujący dawne górnictwo okolic Olkusza:

Technika sprzed wieków

Woda od zawsze była największym wrogiem olkuskiego górnictwa. To swoisty ewenement. Surowe, suche, galmanowe góry i doliny z marną rzeczką Babą i potężne, podziemne rzeki wielokrotnie topiące dorobek górniczy. Tak było i jest nadal. W każdym przewodniku, każdej publikacji o Olkuszu, jest ten problem podkreślany. Metodą walki z żywiołem były sztolnie. Podziemne rzeki wyrąbane w kamiennych podziemnych przestrzeniach. Nie uświadamiamy sobie nawet, że są to prawdziwe arcydzieła XVI- wiecznej sztuki inżynierskiej i pomnik niebywałego wysiłku górników, metr po metrze przebijających się w ciemnościach oświetlonych łuczywem od młyna w Rabsztynie, do Tłukienki.

Sztolni, tych największych, prowadzących główny ciąg wody było kilka: Czartoryska (1549-1562), Czajowska (przed 1562), Ostrowicka (po 1564), najdłuższa, 6 kilometrowa, Ponikowska budowana od 1564 roku. Dzisiejsze zachowane pozostałości sztolni Ponikowskiej utrwalili na swoim filmie i odpowiednio skomentowali jego twórcy. Sztolnie tworzyły jakby rozgałęzioną pajęczynę, sieć zbierającą wody opadowe. Nie należy sobie wyobrażać, że ówczesne kopanie były podobne do dzisiejszych. Były to szyby wykute w ziemi na kilka metrów w głąb, łączące się potem z innymi okolicznymi podziemnymi szybami . W okolicach Olkusza takich szybów było około czterysta a nie wiadomo, czy poznaliśmy wszystkie. Można powiedzieć, że olkuska ziemia jest po prostu zryta przed wiekami przez ludzi pracujących w „górach”. Na ogół szyby takie kopano za miastem, ale były także „kopalnie” nielegalne w mieście .Taki szyb do dziś znajduje się w podziemiach”Batorówki”, co zobaczyliśmy na filmie. Jak mówi kierowniczka obecnych robót archeologicznych, były także szyby po południowej stronie miasta oraz pod późniejszym cmentarzem na placu kościelnym. Było tych szybików na terenie miasta około 60. Sztolnie to prawdziwe arcydzieło techniki, z którego olkuszanie być może nie zdają sobie sprawy. Bo nie wystarczyło przecież wyrąbać sztolnię, trzeba było zapewnić oświetlenie (łuczywem), wentylację, bo górotwór rozbijano przy pomocy olbrzymich ognisk, a więc pełno było dymu, trzeba było obliczyć niezbędny poziom spadku wody i sposoby wydobycia na zewnątrz urobku. Jego ślady zachowały się do dziś. Zachowały się także wcale liczne pozostałości po świetlikach, małych szybach służących właśnie do wentylacji. Jeden z takich autentycznych świetlików, pokazany na filmie, znajduje się w ogrodzie Centrum Kultury. Idąc śladami owych pozostałości, można precyzyjnie wskazać trakt głównych sztolni, co F.Rozmus, pasjonat historii olkuskiego górnictwa, udokumentował przy pomocy znakomitej wizualizacji.

I te arcydzieła sprzed wieków pokazali na swoich filmach 1.VI br. w BWA Olgierd Dziechciarz i Franciszek Rozmus z portalu Olkusztv.pl. Jak pisze Olgierd Dziechciarz („Ziemia Olkuska” 96/2011) i opowiadają obaj olkuscy historycy, wsparci fachowymi, emocjonalnymi komentarzami dr Dariusza Rozmusa, przedsięwzięcie to, czyli budowa sztolni, było niebywale kosztowne. Sztolnia Ponikowska miała kosztować 300 tysięcy złotych, czyli tyle, co150 tysięcy koni lub 80 tysięcy wołów. W części podziemnej 6 kopaczy(trzech górników i trzech pomocników) do przebicia 10 metrów skały, potrzebowało 463 roboczodniówki. Uważa się, że sztolnie olkuskie była to największa inwestycja całego okresu Polski szlacheckiej.
Praca olkuskich górników była katorżnicza.

Tak to opisuje jeden z uczestników orszaku Marii Ludwiki, wracający w roku 1646 z Warszawy do Paryża: „Olkusz jest znany ze swych kopalń srebra i ołowiu, których wiele znajduje się wokół miasta. Samo miasto także jest górnicze jako i jego okolice w promieniu mili. Pracuje tu stale przeszło 100 osób, które z dobrej woli za jeden richedalle na tydzień oddają się tej robocie, uchodzącej od czasów starożytnych za karę bardziej okrutną, niż deportacja i galery u innych narodów. Ubrani są tylko w liche spodnie ze zwykłego płótna, tak dobrze dobrane pod kolor tej metalicznej ziemi, iż wydaje się, że są pofarbowane na żółto, chodzą boso po kamykach w najsurowszej porze roku…Tak powstało i wzrastało miasto na jałowej ziemi u stóp nieurodzajnych i stromych gór”.

Sztolnia Ponikowska - służyła przez 150 lat. Ale, że ówcześni zarządcy kopalń nie dbali o jej konserwację - zapadła się, a jej podziemne wyrobiska zalała woda. Zniszczenia dokonały bezustanne powodzie i wylewy Baby w latach 1615, 1674, 1679, 1690, 1700, 1703, 1712. Za czasów Stanisława Staszica podjęto próby renowacji sztolni Ponikowskiej, ale bez większego rezultatu. Być może za ten zamiar Olkusz wywdzięczył się temu wielkiemu Polakowi, nazywając swoją najstarsza szkołę średnią jego imieniem.

Ale sztolnię tę można zwiedzić, ponieważ dębowe stemple do dziś przetrwały w dobrym stanie, choć to zadanie dla bardzo odważnych śmiałków, a cichą nocą (bywają takie w Olkuszu) można usłyszeć pod ulicą Szpitalną szum wody płynącej nadal w tej sztolni. Olkuscy fantaści nawołują, aby sztolnię tę zamienić na skansen, podobnie, jak to jest w Tarnowskich Górach. Pomysł piękny, ale czy materialnie realny. Faktem jest, że Olkusz nie wykorzystuje swoich możliwości dla promocji miasta .Nie promuje się sam, jakby czekając, że uczynią to za niego inni. Taki był ostateczny wydźwięk emocjonującej dyskusji na zakończenie części spotkania dotyczącej olkuskich sztolni. Któż wie o tych sztolniach, jak sami olkuszanie tego nie wiedzą…

W drugiej części dr Dariusz Rozmus, kustosz Muzeum w Dąbrowie Górniczej, przedstawił ciekawy filmik o tzw. „Skarbie hutnika", odkrytym przez niego w Łośniu glinianym garnku z tysiącem srebrnych monet, bryłek srebra i placków srebrnych z 12 wieku. Zachowane w idealnym stanie stanowią piękny przykład sztuki romańskiej. Na filmie obejrzeliśmy też drewnianą płuczkę z drewna z roku 1444, niegdyś znajdującą się w olkuskim Muzeum PTTK, gdzie nie mogła doczekać się konserwacji. Przeniesienie jej do Dąbrowy Górniczej uchroniło ją od zagłady. I dobrze, bo np. dla naszego miasta niesłychanym problemem finansowym jest zabezpieczenie i konserwacja setek zabytkowych przedmiotów, które wydobyto z ziemi w czasie obecnych prac archeologicznych.

FRANCISZEK LISOWSKI
02 CZERWIEC 2011
Źródło: Przegląd Olkuski

[kusmanek]

Na podstawie pracy Hieronima Łabęckiego i cieniowania Lidar spróbowałem odtworzyć w terenie przebieg olkuskich sztolni odwadniających. Poniżej mapa Google:
https://drive.google.com/open?id=1lcv-W ... sp=sharing

[Velder]

Skoro znamy już nazwę sztolni, to ja też dorzucę coś na jej temat .
Następujące informacje znajdziemy w książce Danuty Molendy - badaczki historii górnictwa metali nieżelaznych na ziemiach polskich:

Na budowę trzeciej sztolni odwadniającej, dla osuszenia kopalń w Bolesławiu i Ujkowie, gwarkowie olkuscy zdecydowali się 12.08.1563 r. (pobranie licencji). Długo wahano się jednak z zaczęciem prac i dopiero po dwukrotnym "poprawianiu" licencji zaczęto je wreszcie jesienią 1564 r., a więc w rok po Ponikowskiej, na terenie prywatnej wsi Bolesław. Prowadzono ją od potoku zwanego Wasersią, płynącego spod Bolesławia na północ i uchodzącego poniżej Lasek do Białej. Potok ów wykorzystano jako roznos , a budowę zaczęto według określenia współczesnego "pod dworem", a więc w centrum dzisiejszej osady Bolesław.
Nazwano ją od inicjatora i głównego gwarka Jana Czajowskiego - "Czajowską", a wymiennie także "Leśną", ponieważ zaczęto ją, według określenia licencji, "z lasów bolesławskich", które pokrywały północną część tych dóbr. Sztolnię poprowadzono na południe, ku kopalniom w Kuklinej Górze, Niewiernej, Irzmanówce, Dołkach, Pastweniczku. W trzecim miesiącu budowy lustratorzy stwierdzili, że "niemałe pole zbudowano" na odcinku poniżej stawu w Bolesławiu i poprzez sam staw, który został spuszczony po długich pertraktacjach z właścicielem Bolesławia. W 1567 r. doszła w pobliże kopalń w Dołkach, ku którym wytyczono boczne ramię. W lecie 1568 r. chodnik sztolni w rejonie Kuklinej Góry natrafił bezpośrednio na złoże. W latach następnych przedłużano oba ramiona sztolni - jedno przez wieś Bolesław, drugie, płytsze, przez Dołki. W 1575 r. gwarkowie sztolni uzyskali nową licencję na drążenie dodatkowych bocznych jej odgałęzień na terenie wsi Bolesław. W 1578 r. jedno z tych ramion skierowane zostało ku południowemu wschodowi, ku kopalniom w dobrach biskupstwa krakowskiego, na terenie wsi Bukowno i Krzykawa, a więc za Kukliną Górą, i rozpoczęto osuszać przygraniczne kopalnie, a około 1590 r. zakończono budowę sztolni. (...)
Rozszerzanie eksploatacji na nowe, osuszane przez sztolnie tereny, odbywało się z przeszkodami i przerwami. Były one spowodowane dwojakiego rodzaju przyczynami. Z jednej strony trudnościami obiektywnymi. W latach 1585-86 sztolnia Ponikowska była zamulona i zniszczona, a dopiero w 1587 r. "znowu drzewem oprawiona". Sztolnia Czajowska w końcu lat. 70. i początku lat 80. miała też przerwę w działaniu, bo w 1583 r. słyszymy o niej, że jest "noviter extructa" [świeżo odbudowana ?] (...)
Dziś trudno odtworzyć jej przebieg, ponieważ zatarły go prace XIX-wieczne, gdy w części jej roznosu i chodnika zbudowano sztolnię Bolesławską, przedstawioną na większości map. W oparciu o dane map z 1769 i 1826-27 r. obliczyć można, że roznos jej miał 400 m, a oba jej ramiona łącznie około 3200m. Ilość świetlików szacować można na około 50. Zaczęta blisko złóż, weszła do nich płytko i część kopalni, np. w Dołkach, pozostała pod nią.

Żródło: Danuta Molenda, 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko-krakowskich w XVI-XVIII wieku: z dziejów postępu technicznego w eksploatacji kruszców

I schematyczna mapka sztolni rejonu olkuskiego:

mapa sztolni rejonu olkusza (2).JPG (205.77 KiB) Przejrzano 12395 razy

Mam też (nieco kiepskie co prawda) zdjęcia wspomnianej w tekście mapy z 1826/7 roku. Są na niej zaznaczone wszystkie sztolnie, widoczne na mapce powyżej, ale co ciekawe - brakuje Czajowskiej. Chyba że coś przeoczyłem?

mapa sztolni rejonu olkusza.jpg (155.5 KiB) Przejrzano 12395 razy

mapa sztolni rejonu olkusza (1).jpg (237.02 KiB) Przejrzano 12372 razy

[kusmanek]

Na schematyczniej mapce ta sztolnia jest oznaczona numerem 1 jako Ponikowska I.
Czajowska ma numer 5. Strasznie to wszystko zagmatwane Chyba Łabęcki się jednak pomylił
Na tej starszej mapie sztolnia powinna znajdować się na północ od zaznaczonej owczarni. Może zasięg mapy jest po prostu za mały.

[Velder]

Kurcze, no to zrobiłem zamieszanie .
Przyznam, że na widoku Geoportalu, do którego link dała Karolina, zauważyłem tylko nazwę "Ujków" i nie wnikając dalej w szczegóły, założyłem że wszystko się zgadza. Teraz dopiero widzę, że to nie "ten" Ujków

Zasięg powyższej mapy poprawiłem, ale nie zaznaczono na niej naszej sztolni. Za to dokładniej przeczytałem książkę Molendy, która w rozdziale o sztolni Ponikowskiej pisze tak:

Najbogatsza partia złóż koło miasta Olkusza, na Poniku, budziła największe zainteresowania gwarków. W 1562 r. zdecydowali się oni na budowę sztolni, która od miejsca zalegania złóż, będących jej celem otrzymała nazwę Ponikowskiej. Decyzję o budowie drugiej [po Starczynowskiej] sztolni olkuskiej podjęto dopiero w 13 lat po pierwszej. Tak długa przerwa spowodowana była, jak się wydaje, oczekiwaniem na działanie sztolni Starczynowskiej.
Decyzję budowy podjęto w 1562 r., a 14.08.1563 r. rozpoczęto prace. Początkowe miejsce jej rozpoczęcia zostało uchwałą gwarków 24.09.1563 r. zmienione na bliższe, od dzisiejszych Hutek, odległych około 3 km od złóż w Poniku, gdzie schodziły się granice dóbr starostwa rabsztyńskiego i prywatnych dóbr Bolesław. Celem zmiany było skrócenie czasu budowy i przyspieszenie dojścia do złóż. Rzeczywiście, zaczęta według pierwotnego projektu sztolnia Ponikowska I, jak ją tu nazwiemy umownie, byłaby prawdopodobnie zbliżona do Starczynowskiej. Miałaby do złóż w Poniku 6 km, a do miasta 7-8 km i przebiegałaby na poziomie tamtej sztolni*. Porzucono więc odcinek wykonany przez pierwsze 5 tygodni i rozpoczęto na przełomie września i października prace w nowym miejscu. Roznos poprowadzono w wąwozie biegnącym od Hutek ku Pomorzanom, dnem którego płynął potok uchodzący do Białki. (...)

* Lokalizacja jej nie jest bezspornie ustalona. Wiadomo, że miała iść też od Białki i "z lasów bolesławskich", a zatem w granicach dóbr Bolesław, ciągnących się na zachód od Hutek. Miała iść "per planiciem", przez równinę, w przeciwieństwie do właściwej Ponikowskiej, która szła wąwozem. Nieco na wschód od Lasek mapy zaznaczają od Białki ciąg zapadłych świetlików w kierunku SE, a więć ku miastu. Na mapie z 1769 r. określono je bezimiennie jako "alte Stollen Halden". W 1841 r. Łabęcki identyfikuje je ze sztolnią Czajowską, ale już w 1859 r. wycofuje się z tego błędu i umieszcza Czajowską we właściwym miejscu. Błąd ten powtarzają za nim mapy z 1901 r. i 1946 r. W 1882 r. ślady te nazywane są "sztolnią do kopalni Dąbrówka", bo istotnie przechodzą koło złóż w Dąbrówce. Opis licencji odpowiada w pełni lokalizacji tych śladów, które można by więc uznać za sztolnię Ponikowską I. Przeciwko temu przemawiałby jednak fakt znacznej ich długości.

Trochę to chyba wyjaśni, ale i tak to wszystko jakieś zagmatwane .

[kusmanek]

Wychodzi na to, że nawet historycy górnictwa mają z ta sztolnią problem Fakt, jak na odcinek, którego budowę porzucono po 5 tygodniach, sztolnia jest dość długa. Na oko miała co najmniej 30 świetlików.
Jedno jest pewne - nie jest to Sztolnia Czajowska.
Poniżej jeszcze fragment mapy z zaznaczoną Sztolnią Bolesławską, biegnącą częściowo chodnikami dawnej Sztolni Czajowskiej.

sztolnia boleslawska.jpg (217.84 KiB) Przejrzano 12355 razy

[Maria Zieba]

Świetliki ,przez tubylców nazywane szybiskami. Myślę ,że ten ciąg pokazany przez Pania Karolinę ma zwiazek ze Sztolnią Ponikowską ,której koryto biegnie jakieś 200 metrów na północ od ciągu świetlików. Sztolnia z czasem się znaturalizowała i za czasów mojego dzieciństwa była strumieniem. Wiele szybisk zostało wyrównanych ,ponieważ ludzie mieli je na polach uprawnych. Te na łakach zachowały się w niezłym stanie. Ja interesuję się nimi szczególnie ze wzgledów botanicznych, ponieważ spotkać można tam okazy roślin, które szczególnie upodobały sobie te pagórki, np. zimowity i lilie martagon.Te stare mapy są niezwykle interesujące .