Żydzi z Gdowa

[Markot Roman]

Wschodnią część nieruchomości dawnej poczty gdowskiej, pb 47/3 oraz część ogrodu, pgr 78/2, 79, 80/3, 99/3 i 100/1 odziedziczyła po ojcu trzecia z córek Leiby Hellera - Güttel (Wiktoria). Wyszła za kupca z Tarnowa ur 1854 r Majera Taffeta, w Gdowie przyszły na świat ich dzieci, w 1879 ur Reisel, zm 24 maja 1881, w (-) ur Mojżesz, 17 października 1883 ur Necha, 22 maja 1885 ur bliźniaki - Sara, Salomea i Blüme, która zm 4 sierpnia 1886, 3 czerwca 1888 ur Amalia, w (-) ur Natalia, 13 stycznia 1892 ur Chaje-Helena, w (-) ur Lewek, w (-) ur Maurycy, 2 maja 1898 ur Feige, zm 29 maja 1898, 4 maja 1900 ur Scheindel. Taffetowie mieszkali we frontowej chałupie od rynku, natomiast w cofniętej bocznej części prowadzili sklep z żelazem i artykułami metalowymi. Plac przed sklepem, pb 47/4 należała do spółki Salomona Hellera i Majera Kornfelda.

Majer Taffet zmarł przed 1925 r, natomiast Wiktoria przed 1930 r. Spadek po nich przejęła po równej części piątka dzieci: Lewi, Maurycy, Natalia, Sara i Amalia. Nie mieszkali w Gdowie, pb 47/3, w styczniu 1932 r zakupili Jan i Anna Baranowie, natomiast pgr 80/3, 99/3 i 100/1 w czerwcu 1937 r nabyła Maria Sobczyk z Bujaków.

Mojżesz Taffet, s Majera w maju 1909 dał na zapowiedzi z Ester Alexandrowicz urodzoną w Starym Sączu, c Arona i Feigel Steiner.
Sara, Salomea Taffet, c Majera w styczniu 1911 zapowiedziała ślub z Löblem Einhornem rodem z Bochni, s handlarzy mąką Majera i Pessli.
Natalia Taffet, c Majera w kwietniu 1909 zapowiedziała ślub z gdowianinem Izaakiem, Leibem Ehrenhaltem, s Samuela i Elli spod nr 309.
Chaje Taffet, c Majera w styczniu 1922 dała na zapowiedzi z Mojżeszem Winzelbergerem urodzonym w Nowym Sączu, s Józefa i Hentli.

Baranowie przybysze z Dziekanowic i Nowej Wsi, wyburzyli zaraz część starej chałupy Taffetów i wybudowali piętrową kamienicę zachowaną do dzisiaj. Po wojnie budynek wiele lat dzierżawiła miejscowa GSSCh, około 1960 r wykupiła na własność.
Podobnie kilka lat później zrobili Sobczykowie, na swojej pgr 100/1 wybudowali magazyn na rozlewnię, gdzie napełniano i kapslowano butelki z piwem. W towar zaopatrywano się w hurtowni Salomona Hellera i Meiera Kornfelda na myślenickiej. Po wojnie rozlewnię Sobczyków kilkanaście lat dzierżawił gdowski GS a potem przejął na własność.

[Markot Roman]

25 letni Mojżesz, Moses Heller starszy syn piwowara Leiby, 15 czerwca 1889 poślubił 16 letnią Beile Liebenheimer, c Józefa i Amalii Beckman. 23 maja 1890 ur Chana, 1 lipca 1891 ur Gittel, 14 grudnia 1893 ur bliźniaki - Löbl i Szymon, 3 maja 1895 ur Reisel, 28 września 1897 ur Izrael, 17 kwietnia 1902 ur Sara. Początkowo Hellerowie mieszkali pod nr 78 i zajmowali się handlem. Po śmierci ojca koncesję na prowadzenie karczmy przy myślenickiej drodze przejął Mojżesz Heller. Zawarł z radą gminy 3 letnią umowę na wyszynk trunków na placu targowym i do kasy wpłacał z góry 15 zł rocznie. Bowiem nakazem c. k. starostwa w 1890 r urządzono dla bydła i trzody nad Rabą nową targowicę. Uchwałą z 2 lipca 1890 r rada gminna postanowiła wybudować tam schronienie dla ludzi w czasie zimy. Do postawienia budy o szerokości 14 i długości 20 łokci, upoważniono rządowego dzierżawcę propinacji Mojżesza Hellera.
W czerwcu 1895 r wykupił od Józefa Barszcza pracującego w morawskiej Ostrawie, połowę ogrodu i starej chałupy pod nr 10, położonych naprzeciwko rodzinnej karczmy przy myślenickiej drodze. Po geodezyjnym podziale w kwietniu 1896 r na parceli 95/2 wybudował nowy dom z nr 338. Około 1903-4 z żydowską grupą gdowian, m. in. z Majerem Golbergerem popłynął do Ameryki, żona Beila prowadziła sklep z przyborami szkolnymi. Oboje Hellerowie zmarli przed wojną, dom ze sklepem we wrześniu 1937 r odziedziczyła najmłodsza ich córka Sara.

Wszystkie dzieci Mojżesza Hellera uczęszczały do gdowskiej szkoły, synowie kontynuowali naukę w krakowskim gimnazjum.
Gittel Heller, c Mojżesza wyszła za (-) Süssera.
Szymon, Stanisław Heller, s Mojżesza w maju 1920 dał na zapowiedzi z Heleną Enoch rodem z Kęt, c Jakuba i Rywki Fischer.
Izrael Heller, s Mojżesza w 1928 zapowiedział ślub z Feigel, Teme Feiweles urodzoną w Wieliczce, c Pinkasa i Pessli Atterman.

Sara Heller, c Mojżesza wyszła za I.. Matelesa, pozostała w rodzinnym domu pod nr 338 i nadal prowadziła sklep papierniczy. Jej męża, wiosną 1941 r w drodze do Myślenic zamordował gestapowiec Klett, sama zginęła w obozie koncentracyjnym, wywieziona z Gdowa w sierpniu 1942 r. Cztery izby chałupy zajęła rodzina Franciszka Szostaka, gotówką płacił czynsz za wynajem. W 1945 r nikt nie zgłaszał praw do opuszczonej nieruchomości i zagrodę zamierzała przejąć gdowska gmina. Ale w połowie 1946 r ujawniła się siostrzenica Matelesów, Amalia, Ema ze Sternlichtów Besterowa i w listopadzie zbyła dom Antoniemu oraz Janinie Feliksom.

Chana Heller, najstarsza córka Mojżesza w listopadzie 1911 zapowiedziała ślub z sąsiadem Salomonem Sternlichtem, s Abrahama, Mojżesza i Racheli, w (-) ur Amalia, Ema. Rodzice Salomona sprowadzili się do Gdowa z Mokrzysk (Brzesko) około 1890 r i wynajęli połowę chałupy pod nr 168 przy myślenickiej drodze należącą do Marianny Kasprzyk. Handlowali nabiałem a szczególnie jajami, w październiku 1899 r zakupili całość domu. Przed 1920 r opuścili Gdów a starą chałupę w listopadzie 1920 r odkupiła sąsiadka Rozalia Siekierka. Po jej śmierci córka Antonina Feliksowa pod koniec 20-tych lat ruinę zburzyła a parcelę przyłączyła do swego ogrodu.

[Markot Roman]

Młodszy syn Leiby, Salomon Heller, poślubił Amalię Rottenberg ur w Tarnowie 8 czerwca 1868, c kupców Mechla i Racheli. Mieszkali w rodzinnym domu pod nr 78 przy myślenickiej drodze, 14 kwietnia 1888 ur Löbl, zm (-), 24 grudnia 1889 ur Jakub, 12 czerwca 1892 ur Güttel, Gusta, 17 czerwca 1893 ur Hinda, Helena, 5 listopada 1894 ur Salomea, Sara, 2 sierpnia 1896 ur Anna, Chaje, zm (-), 22 lipca 1897 ur Schneidel, Sabina, 3 marca 1899 ur Löbl, 14 lipca 1902 ur Anna, 27 sierpnia 1904 ur Ryfka, Regina, 7 marca 1910 ur Michał.

Salomon Heller na spółkę ze szwagrem Majerem Kornfeldem w 1897 r przejęli na własność rodzinny browar, zarejestrowali pod nową nazwą „Majer Kornfeld i Salomon Heller, dzierżawa propinacji i browar piwny w Gdowie”. W 1905 r obok piwa rozpoczęli także produkcję słodu, interes kręcił się dobrze, zatrudniali od 6 do 12 miejscowych robotników. Wskutek ostrzału artylerii rosyjskiej w 1914 r, browar został poważnie uszkodzony i zaprzestał warzenia. Spółka „M. Kornfeld & S. Heller” do 1939 r prowadziła hurtową sprzedaż piwa. Równocześnie na gruntach uprawnych po Mroczkowskich, zakupionych jeszcze przez Leiba Hellera gospodarowali pod nazwą „Spółka S. Heller i M. Kornfeld – obszar dworski”. W sierpniu 1898 r nabyli w rynku od Kąkolów plac po dawnym przytułku w Gdowie. Tą nieruchomość, pb 112 i 117/3 oraz przyległy do nich podmokły ogród w 1912 r odsprzedali trafikantowi Hirschowi i Blimie Fischgründom. Część swoich pól Salomon Heller rozsprzedał po kawałku na posag dla córek, do eksterminacji w 1942 r zostały mu resztki ziemi uprawnej. W Gdowie pozostał z synem Löblem, którego wiosną 1941 r, w drodze do Myślenic zamordował gestapowiec Klett.

Güttel, Gusta Heller, c Salomona w maju 1913 zapowiedziała ślub z Symche Feld urodzonym w Tarnowie, s Chaima, Isera i Reisli.
Salomea, Sara Heller, c Salomona w grudniu 1922 zapowiedziała ślub z Leiser Haubenem urodzonym w Podgórzu, s Feiwla i Rozalii.
Schneidel, Sabina Heller, c Salomona wyszła za (-) Hirschhauta, tylko ona z rodziny Hellerów przeżyła holocaust, szczęśliwie uciekła w czasie transportu do Myślenic. Okupację spędziła w Związku Radzieckim, pod koniec 1946 r wróciła do Gdowa. I będąc jedyną spadkobierczynią rodzinnego mienia gdowskiego, wszystkie zbyła, także te na Kędzierzynce i wyjechała do Ameryki Południowej.

[Markot Roman]

Jedna z córek Leiby, 25 letnia Salomea, Sara Heller, 27 lutego 1887 wyszła za 22 letniego samowładnego kupca z Rzepiennika Strzyżewskiego Majera, Salomona Kornfelda, s szynkarzy wina Mojżesza i Estery Bardówszyn. Mieszkali w Gdowie pod nr 2 i 78, 14 kwietnia 1888 ur Löbl, 24 grudnia 1889 ur Jakub, 3 maja 1895 ur Rosa, 1 października 1902 poronienie.

Majer Kornfeld okazał się przedsiębiorczym i bardzo ambitnym Żydem, ze szwagrem Salomonem Hellerem w 1897 r, po przejęciu rodzinnego browaru, zawiązali spółkę i warzyli piwo do 1914 r. Potem tylko handlowali nim a w karczmie prowadzili wyszynk trunków aż do 1939 r. Ponadto obaj około 1906 r uruchomili swoją cegielnię, być może przy granicy z Fałkowicami. Kornfeld przez wiele lat sprawował funkcję gdowskiego radnego. Na sesjach toczył stałe boje w kwestiach swojej społeczności, aż w końcu pozostał sam i zrezygnowany wycofał się. Przez pierwsze lata okupacji przewodniczył gdowskiej Radzie Starszych, samorządowemu organowi zwanego Judenratem, powołanego przez Niemców pod pozorem żydowskiej straży porządkowej i opieki społecznej. W sierpniu 1942 r został wywieziony z żoną Salomeą do Wieliczki, oboje skończyli żywot przy cmentarnej bramie na Klaśnie.

Rosa Kornfeld, c Majera w marcu 1922 zapowiedziała ślub z Aronem Grubnerem urodzonym w Krakowie, s Chaima i Pessli.
Jakub Kornfeld, s Majera i jego żona Ida mieszkali we Frankfurcie. Tam 31 maja 1923 ur Herta, 16 stycznia 1934 r przyjechała do Gdowa i rozpoczęła naukę w miejscowej szkole.

Löbl Kornfeld, s Majera też wyjechał do niemieckiego Frankfurtu. Tam z żony Tommy, 30 czerwca 1920 ur Dolly. Około 1926 r wrócili do Gdowa i zamieszkali pod nr 87, 6 listopada 1928 ur Marcelli. Wiosną 1941 r Niemcy oskarżyli gdowskich Żydów o założenie organizacji komunistycznej, przewodniczącemu Leonowi Kornfeldowi nakazano dostarczyć dziesięciu mężczyzn. Nie wiedział kogo ma wyznaczyć i świadomie 29 kwietnia zgłosił się sam, transportowany do Myślenic przez gestapowca Kletta, nie wrócił już do domu, zginął w obozie koncentracyjnym.

Zaraz po masowej eksterminacji Żydów w 1942 r, Niemcy zajęli gdowską karczmę Hellera i Kornfelda. W dziewięciu izbach urządzili mieszkania oraz kuchnię dla swoich żołnierzy. Zburzyli też browar a na starym podpiwniczeniu firma Rösner rozpoczęła budowę gminnej mleczarni. Ale z końcem 1943 r przerzucono ją pod Mielec i dalsze prace budowlane kontynuowała miejscowa władza. Sporządzony zaraz po wojnie inwentaryzacyjny wykaz opuszczonego mienia pożydowskiego, podaje łączną powierzchnię nieruchomości po Salomonie Hellerze i Majerze Kornfeldzie
jako obszar 12,07 ha. W tym grunty orne stanowiły 3,19 ha, sady i ogrody 1,67 ha, łąki 2,62 ha oraz pastwisko 0,2 ha, stawy 0,18 ha, place 0, 21 ha i wiklina 4,0 ha. Całość użytkowała spółka Jana Knapika spłacając czynsz zbożem do Myślenic. Ale jesienią 1946 r połowę przylegającą do plebani, karczmę z częścią ogrodów przejęła spadkobierczyni po Hellerach, Sabina Hirschhautowa i odstąpiła braciom Dobosz z Podolan. Plac z budynkiem nowej mleczarni i część browarnego ogrodu zajęła gdowska filia Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej działająca do połowy lat 90. W 1998 r nieruchomość przeszła w prywatne ręce, nowi współwłaściciele po rozbudowie i modernizacji prowadzą tu skład budowlany, hurtownię napojów i inne usługi. Zachodnią i ostatnią część ogrodu z wąskim dojazdem od ulicy, najpierw wykupił nieznany mi właściciel a od niego stolarz Józef Kasprzyk.

[Markot Roman]

Frandel Heller najmłodsza córka Leiby, 9 lutego 1890 poślubiła 25 letniego Izraela Markheima ur w Krakowie, s kupców Joela i Ruchli. A jej przyrodnia siostra Blüma Löffelholz, c Laje 9 czerwca 1895 r ur nieślubną Güttel.

[Markot Roman]

Lehrfeldowie

Kupiec Eber, Leib Lehrfeld przybył do Gdowa z Nowego Wiśnicza kilka lat przed 1850 r i wynajmował izby, np. w pocztowym budynku pod nr 34 gdzie 9 kwietnia 1847 r zmarł jego 9 miesięczny syn Abraham Lehrfeld. Od Rozalii Gumułka około 1858 r wykupił małą parcelkę odciętą z zagrody nr 57, sąsiadującej od wschodu z ogrodem Leiby Hellera. Z mapy katastralnej można wywnioskować, że w 1847 stał na niej jakiś niewielki budynek, w którym pewnie zamieszkał. Również widać na mapie jak pierwotna droga od Raby biegnąca pod górę przed kościołem, radykalnie skręcała wtedy w kierunku wschodnim i w ten sposób łagodziła ostry podjazd. Potwierdzeniem tego są zachowane protokoły rady gminnej z lat 1870-92. Wiemy z nich o uchwale z 31 maja 1872 r jednogłośnie wyrażającą zgodę na sprzedaż pod budowę za kwotę 60 zł i 56 kr placu gminnego przylegającego do parceli Lehrfelda. Niebawem na swojej parceli i dokupionej części gminnego zbudował drewniany dom pod nr 239 usadowiony szczytem do rynku. W protokole z 9 lipca 1878 r jest prośba Lehrfelda o obniżkę zakupu o 30 zł, ale rada nie zgodziła się. Nie wypłacał się nadal i 10 lutego 1886 r ponownie został wezwany do uregulowania zaległej kwoty. Na zaktualizowanej w 1892 r mapie (zmiany na czerwono), widać jeszcze stary przebieg drogi i zachodzące na nią naroża budynków Józefa Liebenheimera pod nr 57 oraz Leiby Lehrfelda z nr 239.

Lehrfeld był szanowanym kupcem zwany Lewkiem, wiele lat handlował towarem mieszanym, w podworcu wybudował pierwszą gdowską piekarnię. W latach 1876-82 reprezentował żydowską społeczność w gdowskiej radzie. Przeżył trzy żony, z pierwszej Beile w 1836 r ur Chaskiel, z drugiej Amalii (-), c Chajem i Reisel, 4 maja 1853 ur Dawid, w 1855 ur Reisel, w 1859 ur Tscharna. Amalia Lehrfeldowa zmarła 23 stycznia 1878 w wieku 62 lat. Wówczas poślubił Sarę, co zmarła 21 marca 1882 w wieku 66 lat. Sam dożył sędziwych 94 lat, zmarł 8 marca 1901 r.

Budynek ze sklepem pod nr 239 i piekarnią z tyłu w 1888 r przejęła najmłodsza córka Ebera, Leiby - Tscharna (Żanetta) Lehrfeld. Wyszła za kupca Izaaka Lehrfelda, do którego przylgnęła w Gdowie ksywa Cierny. Przezwisko prawdopodobnie powstało ze spolszczonego imienia żony Tscharna - Czarna - Ciarna. W maju 1881 ur Malke, zm 1 lipca 1882, w czerwcu 1883 ur Rozalia, zm 22 lipca 1883, 11 października 1884 ur Jakub, 20 listopada 1885 ur Chaim, w 1887 ur Laja, zm 26 września 1888, 16 lipca 1889 ur Estera, 11 stycznia 1894 ur Regina, 12 stycznia 1895 ur Ryfka, w (-) ur Feigel, w (-) ur Hirsch, 10 maja 1902 ur i zm Leib.

Lehrfeldowie utrzymywali się z handlu mieszanym towarem, prowadzili też po Lewku piekarnię. Nie wytrzymała jednak konkurencji powstałych później Liebenheimera i Weitzenhofa, i ostatecznie w 1926 r została zburzona. W manualiach geodezyjnych zachowały się dwa szkice z obmiaru granic wąskiej parceli (nr 47/2) i obu budynków w 1899 r. Sklep Lehrfeldów w listopadzie 1914 r zrabowali Kozacy, nieprzydatne im 26 sztuk maszyn do szycia rozdali miejscowym chłopom.

[Markot Roman]

Spadek po zmarłej przed 1924 r Żanecie Lehrfeldowej, w lutym 1926 r przeszedł w częściach na jej męża Izaaka i sześcioro dzieci, Feigel Seelenfreündową, Esterę Hassową, Reginę Welischową oraz braci Hirscha, Jakuba i Chaima Lehrfeldów. A spadek po zmarłym przed 1930 r Izaaku Lehrfeldzie w całości przejęła córka Ester, która w grudniu 1911 zapowiedziała ślub z Eizikiem Hass urodzonym w Jaśle, s Leiby i Sewiji.

Trójka ze spadkobierców, Estera, Regina i Hirsch, w lipcu 1935 r sprzedało swoje 26/32 części tej nieruchomości Abrahamowi i Deborze Kleinmannom. Dwóch z tej rodziny Eliasz i Chaim, synowie Józefa i Anny uratowało się z holokaustu ale żaden nie pozostał w Gdowie. Na opuszczony czteroizbowy budynek pod nr 239, z dobrą lokalizacją w samym rynku, wielu czyniło zakusy. Zaraz po wojnie mieszkał w nim Jan Dziubek z Winiar, czynsz płacił gotówką. Przez kilka lat Stasiakowie spod nr 111 prowadzili tu handel, potem mieszkała rodzina Bzdylów a po nich miejscowa GSSCh wynajęła na swoje biura. Po jej wyprowadzce lokal stał pusty i podupadał coraz bardziej w ruinę. Przetrwał ponad 120 lat, na początku dziewiątej dekady chałupę rozebrano. Prawdopodobnie nieruchomość ma obecnie nieuregulowany do końca stan prawny, 3/16 części należą do nieznanych spadkobierców po Jakubie i Chaimie Lehrfeldach i jako jedyny plac w rynku pozostaje nadal niezabudowany. Poniżej zdjęcia domów z 50 lat i 1971 r.

[Franek D.]

Pamiętam dobrze ten dom - dziś tu straszy puste miejsce po nim...

[Markot Roman]

Chaskel Lehrfeld, najstarszy syn Ebera, Leiby i Beili mieszkał w rynku pod nr 239. Żenił się dwukrotnie, z pierwszej żony 1 stycznia 1861 urodziła się Zofia ?. Drugą żoną została Jetta - Jentel, Necha Strengel ur w 1850, c kupców Leiby i Jüdes. Oficjalnie pobrali się dopiero 22 lutego 1898 kiedy Chaskiel liczył 62 lata a Necha 48. Dużo wcześniej 4 grudnia 1867 ur Salomon, zm 20 grudnia 1869, 14 sierpnia 1872 ur Beile, 8 maja 1874 ur Hirsch, 14 lipca 1879 ur Jüdes, w (-) Izaak, 20 listopada 1885 ur Chaim.

Ta rodzina najpierw wynajmowała izby w chałupie pod nr 128 (pb 119) u wylotu drogi z rynku w stronę Wieliczki. Nieruchomość w 1879 r należała po połowie do Agnieszki Strojny oraz Mendla i Schneidli Zimerstarków. W 1887 r Zimerstarkowie odsprzedali swoją część Chasklowi i Laji Grossmannom. Kiedy Laja zmarła w 1894 r, od pozostałych z niej małoletnich córek Perli i Frymety, w lipcu 1897 r wykupili na własność Chaskel i Jetta Lehrfeldowie. Druga część chałupy nadal pozostała własnością rodziny Strojnych.Lehrfeldowie handlowali towarem mieszanym, za ścianą po sąsiedzku mieszkali kupcy Bittnerzy. Chaskiel wraz z Chaimem, Saulem Lesserem od czerwca 1885 r dzierżawił plac targowy za kwotę 210 zł reńskich. W protokołach gminnych odnotowano że uchylali się od opłaty najmu.

Do tych Lehrfeldów należała także inna parcela w rynku (pb 134/5), położona po lewej stronie jadąc w kierunku Bochni. Ciekawą sprawą jest, iż 9 lipca 1898 r zapisali ją po połowie notarialnie na siebie a dzień później, 30 lipca Lehrfeld Chaskel zmarł, w wieku 62 lat. Na podstawie testamentu obie parcele budowlane położone przy krakowskiej i bocheńskiej drodze przeszły na własność żony Jetty. Po jej śmierci przejęła w 1908 r po połowie dwójka dzieci, Hirsch Lehrfeld i Jüdes (Ida) co wyszła za Abrahama Bittnera.

[Markot Roman]

Beile Lehrfeld, c Chaskla, 14 sierpnia 1896 ur Salomona.

Kupiec Hirsch Lehrfeld, s Chaskla w maju 1918 r dał na zapowiedzi a 18 września w Wieliczce poślubił Taube, Antoninę Liebenheimer, c Józefa i Amalii Beckmann. Wcześniej 2 listopada 1907 ur Chaskel, 15 lipca 1910 ur się bliźnięta, s Szymon i Lieb (Leon). Hirsch Lehrfel mieszkał z rodziną i z siostrą Beile pod nr 128, prawdopodobnie wyprowadził się z Gdowa gdyż w maju 1936 r na zasadzie umowy odprzedał swoje części po rodzicach szwagrowi Abrahamowi Bittnerowi. Taube i Hirsch Lehrfeldowie zginęli w holokauście.

Leib Lehrfeld, s Hirscha w maju 1931 r zdawał maturę w VIII Państwowym Gimnazjum matematyczno-przyrodniczym im. Augusta Witkowskiego w Krakowie. Bracia Leon i Szymon Lehrfeldowie przeżyli holokaust.