Kraków – Kopiec Kraka

[Franek D.]

Ponieważ wszyscy znamy legendę o królu Kraku, postanowiłem rozpocząć ten jakże ważny dla działu Archeologia wątek zupełnie od innej strony.

Wyjaśnieniem tajemniczej genezy kopca Krakusa, jak również bliźniaczego kopca Wandy zajmował się w latach 70- tych prof. Janusz Kotlarczyk. Później kontynuował jego badania prof. Władysław Góral, obaj naukowcy AGH. Została przez nich ustalona hipoteza, mówiąca że obydwa kopce powstały dużo wcześniej, niż wskazały przeprowadzone w latach międzywojennych badania archeologiczne. Usypanie obu kopców przypisali Celtom, żyjącym na terenie Krakowa od 300 do 100 lat przed Chrystusem.

W kulturze celtyckiej kopce pełniły funkcję astronomiczną oraz kultową. Przede wszystkim pełniły rolę kalendarza.
Azymut łączący oba kopce Krakowa jest zgodny z azymutem wschodu słońca w dniu 1 maja i zachodu słońca w dniu 1 listopada. Obie te daty są niezwykle ważne w celtyckim kalendarzu i wyznaczają święta związane z podziałem roku na dwie połowy.
Celtowie dzielili rok na połowę ciepłą, rozpoczynającą się 1 maja wielkim świętem Beltaine (gaszono wtedy stare, a rozpalano nowe ogniska, symbolizujące letnie słońce), oraz na połowę zimną, rozpoczynającą się 1 listopada świętem Samhain (inaugurowano wtedy nowy rok niezwykle bogatymi obrzędami, odprawianymi na kurhanach).
Oba święta wyznaczały początek oraz koniec wypasu bydła.

Zamieszczone niżej zdjęcia zostały wykonane wieczorem 19 marca 2012 r.

[Franek D.]

Analizując przebieg linii azymutów wschodu i zachodu Słońca, wyprowadzonych z konkretnych wzniesień południowej Polski, można uwierzyć hipotezie profesorów Kotlarczyka i Górala. Celtowie doskonale orientowali się w astronomii. Wykorzystali naturalne wzniesienia oraz specjalnie usypane przez siebie kopce (Krakus, Wanda, Bronisława - dziś Kościuszko, Esterka, Krakuszowice), tworząc z nich punkty służące do obserwacji na linii widnokręgu miejsc wschodów oraz zachodów Słońca, a także Księżyca. Pozwoliło im to precyzyjnie wyznaczać ważne daty w ich kalendarzu:

Oto przykłady:
- Zachód Słońca 30. 04. azymut 296º 30’ NW (koniec półrocza zimnego- wygaszenie ognisk)
linia kopiec Krakusa - Wzgórze Św. Bronisławy z nowożytnym kopcem Kościuszki
linia kopiec w Krakuszowicach - Wiatowice - Szczygłów - kopiec Krakusa
linia Wawel - Skala Kmity
linia Łagiewniki - Srebrna Góra na Bielanach
linia z najwyższego punktu Wzgórz Kosocickich - Łagiewniki i Srebrna Góra na Bielanach
linia G. Kostrza (miejsce kultowe w Beskidzie Wyspowym) - G. Grodzisko (grodzisko w Beskidzie Wyspowym)

- Wschód Słońca 01. 05. azymut 66º 30’ NE (początek sezonu wypasu bydła)
linia Krakus - Wanda
linia Wawel -Wzgórza Krzesławickie
linia kopiec w Krakuszowicach - grodzisko Chełm koło Bochni

- Wschód Słońca 22. 06. azymut 58º 30’ NE (najdłuższy dzień w roku)
linia Krakus - Wzgórza Krzesławickie (Fort Grębałów)
linia Wawel - Wzgórza Mistrzejowic
linia Łagiewniki - Wanda

- Zachód Słońca 22. 06. azymut 304º 30’ NW (najdłuższy dzień w roku)
linia Krakus - Skała Kmity
linia Łagiewniki - Sowiniec z nowożytnym kopcem Piłsudskiego

- Zachód Słońca 16. 08. azymut 296º 30’ NW (zakończenie zbioru prosa, poprzedzone nocami z Perseidami)
tak samo jak w dniu 30. 04.

- Wschód Słońca 17. 08. azymut 66º 30’ NE (początek zbioru owoców)
tak samo jak w dniu 01. 05.

- Zachód Słońca 23. 09. azymut 270º 00’ W (dzień równonocy)
linia Krak - Krzemionki i za nimi Srebrna Góra na Bielanach
linia Wawel - Wzgórze Św. Bronisławy z nowożytnym kopcem Kościuszki
linia Łagiewniki – Tyniec

- Zachód Słońca 31. 10. azymut 245º 30’ SW (koniec sezonu wypasu i półrocza ciepłego)
linia Wanda – Krakus

- Zachód Słońca 01. 11. azymut 246º 30’ SW (wielkie święto - początek nowego roku celtyckiego)
linia Krakus – najwyższy punkt wzgórz Podgórki Tynieckie
linia Wawel - Tyniec
linia grodzisko Chełm k. Bochni - kopiec w Krakuszowicach z Łysą Górą
linia G. Grodzisko (Beskid Wyspowy) - G. Kamiennik (Beskid Makowski)

- Wschód Słońca 22. 12. azymut 238º 30’ NE (najkrótszy dzień w roku)
linia Wanda - Mogiła - Łagiewniki
itd. itd.

[Franek D.]

Z Kopca Wandy, pomiędzy obiektami Elektrociepłowni Łęg dostrzec można zarys Kopca Krakusa.

Hipoteza profesorów Kotlarczyka i Górala ma swoje naukowe podstawy. Postaram się je przybliżyć:

Od zarania dziejów tereny Krakowa ze swoimi naturalnymi wzniesieniami stanowiły doskonałe miejsca do zakładania osad ludzkich (wzgórza Wawelu jak również Krzemionek posiadają płaskie, rozległe wierzchowiny, otoczone urwistymi ścianami skał).
W tamtych czasach, na wschód od Krakowa rozciągały się soczyste łąki (do dziś pozostał po nich płat żyznych czarnoziemów, na których po wojnie Sowieci pomogli nam zbudować wielką Hutę im. Lenina).

Krótkie kalendarium:
ok. 14 tys. lat temu:
Pod koniec plejstocenu następuje powolne topnienie lądolodu skandynawskiego z którego tworzy się roztopowe jezioro Bałtyku. Od czoła lodowca, z mroźnego wyżu wieją zimne wiatry, które porywają tumany drobniutkiego pyłu lessowego. Zmielony w żarnach lodu pył kwarcowy przenoszony jest kilkaset kilometrów do miejsc, gdzie między pagórkami Wyżyny Małopolskiej słabnie siła wiatru. Tworzą się 2 m miąższości pokrywy lessowe, również na sąsiadującej z Krakowem Wyżynie Miechowskiej i Ziemi Proszowickiej.

ok. 7 tys. lat temu:
Na początku holocenu, dzięki aktywności Prądu Zatokowego, w Europie panuje wyjątkowo ciepły klimat Atlantycki. Temperatury są wyższe od obecnych średnio o 6º C. Pokrywy lessów Ukrainy (jak również Wyżyny Miechowskiej i Ziemi Proszowickiej) porasta bujna roślinność stepowa. Co roku, kładące się pod koniec jesieni masy traw gniją w strugach chłodnej szarugi. Na wiosnę, z pomiędzy przegniłej trawy wyrastają nowe pędy. I tak przez stulecia tworzą się pokłady naturalnego kompostu. Powstaje najżyźniejsza gleba czarnoziem stepowy.

ok. 2,2 tys. lat temu:
Żyjący na terenach dzisiejszego Krakowa Celtowie obserwują z „Kopca Kraka” wschody Słońca.
W dzień wzejścia tarczy Boga Słońca dokładnie nad „Kopcem Wandy”, rozpoczynają sezon pasterski „Beltaine” (1 maja). Przez dwa dni wędrują z bydłem na teren półrocznego wypasu wśród stepów Mogiły (z kopcem Wandy) i leżącej dalej Ziemi Proszowickiej (patrz na mapie płaty czarnoziemów). Pod koniec sezonu gromadzą stada w okolicach „Kopca Wandy”, z którego obserwują zachody Słońca. W przeddzień zajścia tarczy Boga Słońca nad „Kopcem Kraka” rozpoczynają jednodniowy powrót z wypasionymi stadami, tak aby zdążyć na obchody wielkiego święta „Samhain” (1 listopada). Po powrocie dokonują rytualnego uboju wybranych zwierząt i uroczyście ucztują.

ok. 1,4 tys. lat temu:
Żyjący na terenach dzisiejszego Krakowa Wiślanie, posługują się kalendarzem celtyckim i kontynuują obserwowanie wschodów i zachodów Słońca. Prawdopodobnie wtedy też sypią nowe i wyższe kopce Krakusowi oraz Wandzie.

ok. 1,1 tys. lat temu:
Wiślanie przyjmują chrzest z rąk św. Metodego. Od tego czasu zaprzestają kultu Słońca, zrywają z obrzędami na kurhanach oraz porzucają przekazaną im przez Celtów wiedzę dotyczącą obserwowania z kopców horyzontu.

[Franek D.]

Niestety hipoteza o celtyckiej genezie kopców wciąż nie ma zwolenników:

22 czerwca 2013 r. Gazeta Wyborcza pisała o licznie zgromadzonych na kopcu Krakusa mieszkańcach, których ściągnęła informacja, że oto w czerwcu, po najkrótszej w roku Nocy Kupały, w pierwszy dzień kalendarzowego lata z kopca Krakusa będzie można zobaczyć, jak Słońce wschodzi dokładnie zza kopca Wandy.

Wielu było zawiedzionych tym co zobaczyli. Na horyzoncie wschód Słońca był zupełnie w innym miejscu, nad Wzgórzem Krzesławic.
Dało to podstawę do wyśmiania hipotezy naukowców z AGH i oficjalnego zamknięcia „bzdurnego” przypisywania kopcom Krakusa i Wandy celtyckiej genezy.

Tymczasem informacja, która zgromadziła na kopcu tłumy była zasadniczo nieprecyzyjna.
Nie powinna mówić o pierwszy dniu kalendarzowego lata, ale o pierwszym dniu celtyckiego lata!

Rok celtycki dzielił się na dwa okresy: lato - Samradh oraz zimę - Geimhredh.

Celtyckie lato rozpoczynało się wielkim świętem Beltine (wypada w dniu 1 maja).
Wieczorem 30 kwietnia krakowscy Celtowie gromadzili się u stóp kopca Krakusa, aby zobaczyć, jak Słońce zachodzi dokładnie za Wzgórzem św. Bronisławy (dziś jest tam kopiec Kościuszki). Pod Krakusem rozpalono dwa wielkie ogniska, między którymi przepędzano bydło i owce. Miało to chronić je przed chorobami. Później przez ogniska skakali mężczyźni udający się na półroczny wypas. W nocy trwały tańce, podczas których dziewczęta żegnały się z wychodzącymi następnego dnia pasterzami. Młodzi kochali się oraz pobierali ze sobą. Zabawa kończyła się o świcie 1 maja.
Właśnie wtedy, w pierwszy dzień celtyckiego lata, z kopca Krakusa obserwowano, jak Słońce wschodzi dokładnie zza kopca Wandy.

Celtycka zima rozpoczynała się wielkim świętem Samain (wypada w dniu 1 listopada).
Wieczorem 31 października pasterze obserwowali z kopca Wandy, jak Słońce zachodzi dokładnie za kopcem Krakusa. Następnego dnia powracali do domów ze stadami. Później przez 9 dni uroczyście obchodzono zakończenie letniego wypasu.

[Franek D.]

Reasumując:
30 kwietnia oraz 16 sierpnia o godz. 20:00 (czasu letniego), z kopca Krakusa można podziwiać, jak Słońce zachodzi za kopcem Kościuszki.
1 maja oraz 17 sierpnia o godz. 5:20, z kopca Krakusa widać, jak Słonce wschodzi nad kopcem Wandy (nad kombinatem hutniczym Arcelor-Mittal Poland)
28 lutego oraz 31 października o godz.6:32 (czasu zimowego), z kopca Kościuszki można podziwiać, jak Słonce wschodzi nad kopcem Krakusa.
28 lutego oraz 31 października o godz. 16:24 (czasu zimowego), z kopca Wandy można zobaczyć, jak Słonce zachodzi nad kopcem Krakusa.

[Franek D.]

Opisane kilka lat temu powyższe wyliczenia nie znalazły zwolenników (co świadczy o powszechnym braku podstaw z astronomii). Pierwszy dzień celtyckiego półrocza letniego został utożsamiony z pierwszym dniem lata. Również hipoteza o celtyckim pochodzeniu kopców została źle zinterpretowana.

Wybitny znawca kultury Krakowa prof. Michał Rożek, autor wielu poczytnych publikacji o podwawelskim grodzie, w swojej książce "Sekrety Krakowa" (Wydawnictwo WAM Kraków 2013) pisze tak:

[Franek D.]

Dawniej na lekcjach geografii prezentowano wędrówkę Słońca po sklepieniu niebieskim w 4-ch dniach rozpoczynających astronomiczne pory roku za pomocą tzw. horyzontarium.

Dla niedowiarków wątpiących w to, co jest wyżej rozpisane, przygotowałem horyzontarium dla kopca Krakusa.

[Franek D.]

Kopiec Krakusa został częściowo usypany od nowa w roku 1937. (w zbiorach NAC zachowało się wiele jego zdjęć z okresu II RP).

W trakcie przedwojennych badań archeologicznych, w bryle kopca wykonano głęboki lej.
Podczas wykopalisk obok kopca natrafiono m. in. na ślady osadnictwa z końca kultury łużyckiej (ok. 400 lat p.n.e.), zaś wewnątrz kopca na różnego rodzaju zabytki ruchome, w tym szkielet dziecka oraz palenisko. Stwierdzono, że w jednym oraz drugim przypadku znaleziska trafiły tam przypadkowo w czasie sypania kopca, wskutek czego uznano je za nieprzydatne przy datowaniu.

[Karolina Kot]

Widok z Wawelu (górny taras restauracji) na Kopiec Krakusa:

[Franek D.]

Oto i dawny widok z okien Wawelu (na kopcu coś jest umieszczone?)
W dniu 24 września 2016 r. uczestniczyłem w spotkaniu na Kopcu Kraka w ramach XV Podgórskich Dni Otwartych Drzwi. To jedno z wielu spotkań z miłośnikami historii Podgórza prowadziła pani mgr Anna Tyniec, kierownik Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Jej wykład „Kopiec Kraka w świetle badań archeologicznych XX wieku” http://podgorze.pl/kopiec-kraka-w-swiet ... -xx-wieku/ - o legendzie, historii i rekonstrukcji Kopca Kraka, pozwolił mi lepiej poznać jego genezę. Podczas prelekcji zrozumiałem, że preferowana przeze mnie hipoteza o celtyckich kurhanach, powinna stać się wstępem do historii wczesnośredniowiecznych kopców Wiślan. Uważam, że istnieje konieczność połączenia, jakże niezwykle intrygujących efektów obserwacji astronomiczno- geograficznych z naukowymi badaniami archeologicznymi.

(... mimo wszystko dalej wierzę, że właśnie z tego miejsca, dużo wcześniej przed Wiślanami, Celtowie obserwowali wschody i zachody Słońca i precyzyjnie wyznaczali początek letniego wypasu (1 maja) oraz jego zakończenie (1 listopada), że w tym miejscu stał wcześniej jakiś celtycki kopiec pozwalający obserwować linię widnokręgu?...)

Prawidłowa nazwa jest "Kopiec Kraka" a nie Krakusa (przez co zmieniłem tytuł wątku). To fort 33 nosił nazwę "Krakus" viewtopic.php?f=169&t=1812