Będzin - Grodziec, dawny carski posterunek

Posty: 27829
Rejestracja: niedziela 08 lut 2015, 20:46
Lokalizacja: Frankenstein

Będzin - Grodziec, dawny carski posterunek

Postautor: Karolina Kot » czwartek 25 maja 2017, 20:50

Jakiś czas temu nasz forumowy kolega, Cezar Borgia, który obecnie przebywa z dala od Zagłębia Dąbrowskiego, ale mimo to nie przestaje tropić zagadek przeszłości z tego rejonu, poprosił mnie o pomoc w ustaleniu, czy budynki znajdujące się w Będzinie - Grodźcu, przy ulicy Walerego Wróblewskiego, mogą odpowiadać obiektom uwiecznionym na planie odkrytym przez Cezara w Archiwum Państwowym w Katowicach, wśród dokumentów Grodzieckiego Towarzystwa Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych.
Pojechałam więc na miejsce, rzeczone zabudowania obejrzałam, sfotografowałam i wydaje mi się, że nasz kolega ma rację i że jest to właśnie dawny carski kordon.

Cezar na łamach Klubu Zagłębiowskiego zamieścił artykuł, poświęcony grodzieckiemu carskiemu posterunkowi. Pozwolę go sobie zacytować w całości:

Carski posterunek

Praktycznie nieznanym wątkiem w historii obecnej dzielnicy Będzina – Grodźca jest funkcjonowanie tu przed rokiem 1914 posterunku straży pogranicznej, który na początku XX wieku wybudowało Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych. Pomimo znaczących luk w materiale źródłowym spróbujmy poznać historię tego miejsca.

W roku 1839 w Cesarstwie Rosyjskim weszła w życie „Instrukcja Kontrolna Pasa Granicznego Celnego”. Przewidywała ona podział dozoru granicznego na linię graniczną oraz linię wewnętrzną. Teren pomiędzy nimi określono mianem pasa granicznego. Funkcjonowały tam komory celne. 11 lat później ukaz carski podzielił wspomniany pas graniczny na trzy okręgi celne: zawichojski, wierzbołowski i kaliski. W roku 1850 zniesiono granicę celną między Królestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim. Od 1851 r. zaczęła swoją działalność Straż Graniczna, której powierzono patrolowanie i strzeżenie granicy rosyjsko-pruskiej i rosyjsko-austriackiej. Chciano w ten sposób ukrócić przemyt, a także nielegalne przekraczanie granicy. W drugiej połowie lat 60. XIX w., na mocy ukazu carskiego, rozgraniczono organy administracji celnej. Kaliskiemu Okręgowi Celnemu przypadły do nadzoru gubernie warszawska i radomska, z uwzględnieniem ich granic sprzed 1867 r. W skład Kaliskiego Okręgu Celnego weszły urzędy celne m.in. w: Sosnowcu, Modrzejowie i punkt przejściowy w Czeladzi. Należy w tym miejscu przypomnieć, iż na terenie Zagłębia Dąbrowskiego znajdowała się granica rosyjsko-pruska oraz tzw. Trójkąt Trzech Cesarzy (poprawna nazwa to Kąt Trzech Cesarzy), gdzie stykały się granice trzech zaborów.

Posiadamy syntetyczny opis struktur zagłębiowskich komór celnych, przykomórek oraz straży pogranicznej z roku 1912. Opublikowano go w „Kalendarzu Zagłębia Dąbrowskiego na rok przestępny 1912”. Komora celna w Sosnowcu (obejmująca budynek komory i dworzec kolejowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej) zatrudniała: zarządzającego, jego pomocnika, członków komory, sekretarza, kasjera, poborcę cła, dozorcę składów. Podobny skład osobowy miały komory w Granicy i Modrzejowie, z tą zasadniczą różnicą, iż tam oprócz kasjera, występował także buchalter. Przykomórki w Niezdarze, Czeladzi i Gniazdowie posiadały jedynie swoich zarządzających. Straż pograniczna składała się z dowódców II, III i IV oddziałów stacjonujących odpowiednio w: Gniazdowie, Sosnowcu i w Granicy.

Po raz pierwszy informacja o budowie infrastruktury dla straży pogranicznej w Grodźcu pojawia się w sprawozdaniu Grodzieckiego Towarzystwa za rok 1902. Czytamy w nim, iż wykończono oraz objęto bilansem kilka budynków, w tym „koszary dla kordonu straży pogranicznej dla 12 żołnierzy”.

Na marginesie należy dodać, iż nie był to pierwszy posterunek tego typu w Grodźcu. Na mapie grodzieckich dóbr z 1849 r. zaznaczony jest posterunek w części Grodźca zwanej Boleradz. W księgach metrykalnych grodzieckiej parafii p.w. św. Katarzyny w 1840 r. pojawia się zamieszkały w Grodźcu Ksawery Muznerowski, trzydziestoczteroletni strażnik „Luki Boleradz”.

We wspomnianym sprawozdaniu z 1902 r., w dziale „Aktywa” wykazana jest pozycja „koszary dla straży pogranicznej” z sumą 14.665 rb. i 57 kop. W dziale „Rachunek Strat i Zysków” również wyszczególnione są koszary. Czynsz z nich ustalono na 139 rb. i 98 kop.

W sprawozdaniu za kolejny rok w „Aktywach” koszary widnieją z przypisaną im sumą 14.869 rb. i 18 kop., a w „Rachunkach Strat i Zysków” dzierżawne wynosiło 800 rb. Co ciekawe, w sprawozdaniu za 1905 r. nie umieszczono zysku odnoszącego się do dzierżawy koszar. Widnieje za to strata wynikająca z mającego wówczas miejsce w Grodźcu strajku robotników. Od tego momentu aż do okresu dwudziestolecia międzywojennego nie ma wzmianki w sprawozdaniach o tym obiekcie.

Służbę w grodzieckim posterunku pełnili żołnierze z 3. Oddziału Częstochowskiej Brygady Osobnego Korpusu Straży Pogranicznej. W pobliskim Będzinie, w 1897 r., z inicjatywy sosnowieckiego przemysłowca Henryka Dietla rozpoczęto budowę koszar, w których do wybuchu pierwszej wojny światowej stacjonował 14. Doński Pułk Kozaków. Był on częścią Częstochowskiej Brygady Straży Granicznej.

To właśnie w Częstochowie umiejscowiono siedzibę główną Kaliskiego Okręgu Celnego oraz sztab Brygady Straży Granicznej. Jak pisze Krzysztof Latawiec, w znakomitej pracy dotyczącej rosyjskiej straży granicznej, wspomniana brygada składała się z siedmiu batalionów, a swoją jurysdykcją obejmowała trzy gubernie: kielecką, kaliską oraz piotrkowską. W roku 1889 w jej skład wchodziły 4 bataliony. Posiadała 17 oddziałów i 49 posterunków. Dziewięć lat później liczba posterunków jej podległych zwiększyła się do 59. W tym też roku służyło w niej 1690 strażników, którym powierzono za zadanie ochronę odcinka o długości 142 wiorst.

Latawiec w swojej pracy podaje spis dowódców Częstochowskiej Brygady Straży Granicznej (BSG). W interesującym nas okresie funkcję tę (w latach 1901 – 1906) pełnił Nikołaj Cukatto. Jego następcami byli: Jarosław Czerwinka (1906 – 1908), Fiodor Kochanow (1908 – 1909), Nikołaj Kaling (1909 – 1912) i Nikołaj Bałaban (1913 – 1914).

Dlaczego na początku XX w. wybudowano w Grodźcu posterunek ? Niewykluczone, iż była to inicjatywa carskich urzędników. Mało prawdopodobna jest wersja, że powstałe w 1899 r. Grodzieckie Towarzystwo (które w 1901 r. zakończyło budowę kopalni węgla kamiennego „Grodziec II”), ze Stanisławem Ciechanowskim na czele, obawiając się strajków robotników zapobiegliwie postanowiło zainwestować w tego rodzaju przedsięwzięcie. Zwłaszcza, że w pobliskim Będzinie znajdowały się koszary wojskowe. Ciechanowski co najmniej raz skorzystał ze wsparcia wojska. Miało to miejsce w 1907 r., kiedy to, aby zapobiec przygotowywanemu strajkowi na grodzieckiej cementowni, zwrócił się o wspomnianą pomoc. Wojskowi otoczyli fabrykę. W takiej sytuacji robotnicy postanowili nie strajkować i pracować na dotychczasowych warunkach.

Przywoływany tu Latawiec pisze, iż carscy urzędnicy decydując się ustanowić w danym miejscu nowy posterunek, podpisywali umowę z właścicielem działki. Co ciekawe, dzierżawiąc ją od niego, zobowiązywali go jednocześnie do wybudowania infrastruktury dla strażników. W przypadku Grodźca ten schemat musiał ulec modyfikacji. Właściciel terenu pod przyszły posterunek prawdopodobnie nie był w stanie podjąć się realizacji takiego przedsięwzięcia. Dlatego też musiano porozumieć się z największym pracodawcą we wsi, czyli z Grodzieckim Towarzystwem, które wydzierżawiło teren od właściciela gruntu, a następnie wybudowało na nim stosowną infrastrukturę. Potwierdzeniem takiej hipotezy jest zapis ze sprawozdania przedsiębiorstwa za 1920 rok, w którym czytamy, iż we wspomnianym roku posterunek został sprzedany właścicielowi gruntu, na którym został wybudowany.

Niestety nie zachowała się dokumentacja (oprócz planu budynku) grodzieckiego posterunku, co uniemożliwia opis jego pracy, a także wskazanie jacy (wymienieni ze stopnia, imienia i nazwiska) wojskowi pełnili tam służbę. Nie wiadomo także jak on się zmieniał po zakończeniu pierwszej wojny światowej.

Miejsce gdzie funkcjonował grodziecki posterunek autochtoni zaczęli z czasem nazywać kordonem. Jako ciekawostkę należy wspomnieć, iż po zakończeniu pierwszej wojny światowej zajęli go na krótki okres żołnierze służący w armii gen. Józefa Hallera. Jestem zdania, że budynki wchodzące w skład posterunku istnieją do dzisiaj. Są zamieszkałe. Znajdują się przy ul. Wróblewskiego. To jednak tylko lub aż przypuszczenie. W porównaniu z planem posterunku z 1902 roku ich współczesny układ jest nieco inny. Brakuje też niektórych obiektów. Ponieważ nie wiemy do jakich przebudów i remontów posterunku doszło po 1918 roku, być może istniejące dotąd budynki, to jednak dawna siedziba carskich żołnierzy. Poniżej zamieszczam plan tytułowego „bohatera” artykułu. Został wykonany na podstawie oryginalnej dokumentacji grodzieckiego posterunku. Tłumaczeniem rosyjskich nazw w niej ujętych zajął się grodziecki regionalista – Jerzy Sz. Wieczorek, któremu serdecznie dziękuję za wykonanie tej, jak się okazało, bardzo trudnej pracy. Niestety nie udało się przetłumaczyć całego planu. Stąd też nie znamy przeznaczenia dwóch obiektów wchodzących w skład posterunku. Ów przekład, ze względu duże trudności lingwistyczne, oddaje w przybliżeniu sens określeń zawartych na przedwojennym planie.

Dariusz Majchrzak, 24 maja 2017 roku
Źródło: klubzaglebiowski.pl

Poniżej pozwolę sobie zaprezentować zdjęcia, wykonane w maju 2017 roku, przedstawiające domniemany kordon.
Lokalizacja
Załączniki
Domniemany kordon (1).JPG
Domniemany kordon (1).JPG (101.14 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (2).JPG
Domniemany kordon (2).JPG (62.44 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (3).JPG
Domniemany kordon (3).JPG (96.1 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (4).JPG
Domniemany kordon (4).JPG (99.41 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (6).JPG
Domniemany kordon (6).JPG (102.63 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (5).JPG
Domniemany kordon (5).JPG (91.13 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (8).JPG
Domniemany kordon (8).JPG (42.11 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (7).JPG
Domniemany kordon (7).JPG (141.01 KiB) Przejrzano 7337 razy
Domniemany kordon (9).JPG
Domniemany kordon (9).JPG (123.58 KiB) Przejrzano 7337 razy
"Wiele zabytków przeszłości, co jeszcze wczoraj istniały, jutro zniknie bezpowrotnie. (...) Obowiązkiem żyjących jest zebrać te ułomki i okruchy najdroższych pamiątek przeszłości i w pamięci przyszłych pokoleń zapisać..."

Posty: 27829
Rejestracja: niedziela 08 lut 2015, 20:46
Lokalizacja: Frankenstein

Re: Będzin - Grodziec, dawny carski posterunek

Postautor: Karolina Kot » czwartek 08 cze 2017, 22:17

Zdjęcia wykonane przez Muninna potwierdziły, iż zabudowania przy ulicy Walerego Wróblewskiego to dawny kordon.
Układ budynków zgadza się z tym, który na podstawie archiwalnych dokumentów rozrysował na potrzeby artykułu Cezar Borgia.

Przy okazji mamy kolejny przykład przydatności fotografii lotniczej dla celów badawczo - historycznych. ;)
Załączniki
Okiem Muninna (1).jpg
Okiem Muninna (1).jpg (127.44 KiB) Przejrzano 7267 razy
Plan narysowany przez Cezara Borgię na potrzeby artykułu.jpg
Trochę zmodyfikowałam rysunek i odwróciłam
Plan narysowany przez Cezara Borgię na potrzeby artykułu.jpg (46.82 KiB) Przejrzano 7267 razy
Okiem Muninna (2).jpg
Okiem Muninna (2).jpg (88.12 KiB) Przejrzano 7267 razy
Okiem Muninna (3).jpg
Okiem Muninna (3).jpg (109.45 KiB) Przejrzano 7267 razy
"Wiele zabytków przeszłości, co jeszcze wczoraj istniały, jutro zniknie bezpowrotnie. (...) Obowiązkiem żyjących jest zebrać te ułomki i okruchy najdroższych pamiątek przeszłości i w pamięci przyszłych pokoleń zapisać..."

Generał Admin
Posty: 2038
Rejestracja: sobota 07 lut 2015, 23:46
Lokalizacja: Zagłębie Dąbrowskie/Hessen

Re: Będzin - Grodziec, dawny carski posterunek

Postautor: kusmanek » piątek 09 cze 2017, 09:20

Karolina pisze: Na mapie grodzieckich dóbr z 1849 r. zaznaczony jest posterunek w części Grodźca zwanej Boleradz.

Kordon w Boleradzu znaleźć można również na innych mapach. Poniżej fragment niemieckiego przedruku rosyjskiej "dwuwiorstówki", wydana w 1915 roku:
kordon.jpg
kordon.jpg (71.77 KiB) Przejrzano 7243 razy

Ciekaw jestem, czy te zabudowania również przetrwały do dziś.
Born to make history


phpbb 3.1 styles demo

Wróć do „Komory i posterunki celne”

Kto jest online

Użytkownicy przeglądający to forum: Obecnie na forum nie ma żadnego zarejestrowanego użytkownika i 2 gości