Kraków - Stary Cmentarz Podgórski

[Karolina Kot]

Położona na owianym legendami Wzgórzu Lasoty nekropolia jest najstarszym komunalnym cmentarzem Krakowa. Powstała pod koniec XVIII wieku, prawdopodobnie tuż po założeniu miasta Podgórze oraz po ogłoszeniu dekretu cesarza Józefa II (1784 rok) zakazującego grzebania zmarłych wokół kościołów i narzucającego, ze względów sanitarnych, przeniesienie cmentarzy na tereny niezabudowane.

Nekropolia szybko się rozrastała. Niebawem wzbogaciła się o kostnicę, zbudowaną w 1838 roku. Z powodu przepełnienia, teren cmentarza dwukrotnie powiększano. W roku 1900, gdy został on ostatecznie zamknięty (przez jakiś czas odbywały się na nim jeszcze pochówki w grobowcach rodzinnych), zajmował obszar 1,5 hektara!

Z upływem lat nieużywana nekropolia popadała w coraz większe zapomnienie. Ogromne zniszczenia przyniosły jej lata II Wojny Światowej. Okupant zniwelował około 1/3 powierzchni cmentarza pod budowę linii kolejowej.
Okres powojenny przyniósł dalsze, niepowetowane, bezsensowne straty wśród zabytkowych nagrobków. Podczas budowy ulicy Telewizyjnej (obecnie Powstańców Śląskich), pomimo protestów konserwatora zabytków, dokonano kolejnego, drastycznego "okrojenia" terenu cmentarzyska. Zniszczono bezpowrotnie wiele cennych nagrobków, a pozostały skrawek dawnej nekropolii "upiększono" prostymi w formie, betonowo-lastrikowymi grobami, do których złożono ekshumowane szczątki.

Z pierwotnego obszaru cmentarza, o którym mówiło się, że "co epitafium, to hasło z encyklopedii", zachowało się do dziś zaledwie 38 arów...

Spis osób pochowanych na Starym Cmentarzu Podgórskim
Zdjęcia wykonałam latem 2011 roku.
Lokalizacja

[Franek D.]

Kilka lat temu, bywając w Krakowie kilkakrotnie odwiedzałem ten pozostawiony fragment dawnego cmentarza Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza. Zafascynowany jego atmosferą, opisywałem ową zabytkową nekropolię w jednym z internetowych portali. Dziś z przykrością zauważyłem, że wiele zamieszczonych tam wtedy moich zdjęć i tekstów, przepadło już bezpowrotnie.
Postanowiłem więc w tym wątku spróbować odtworzyć swoje dawne odwiedziny Starego Cmentarza Podgórskiego:

[Franek D.]

Pusty, pozbawiony znacznej części nagrobków, od dawna nieczynny fragment po Starym Cmentarzu Podgórskim, zachwycił mnie swoim ciszą i wielkim spokojem, kontrastującym z sąsiednim szumem ulicznym. W miejscu znacznej części pierwotnego cmentarza, biegnie dziś linia kolejowa oraz ważna, dwupasmowa trasa samochodowa.
Z nekropolii widać obok sąsiedni fort św. Benedykta, zaś z drugiej strony wzgórze z kopcem Krakusa.

[Franek D.]

Obok cmentarza przebiega ruchliwa Al. Powstańców Śląskich, przechodząca dalej w Al. Powstańców Wielkopolskich.
Obie nazwy wyraźnie nie pasują do tego historycznego miejsca!

Na cmentarzu, w pierwszym grobie spoczywa 29 Powstańców Krakowskich z 1846 r.
Czemu współczesny Kraków nie uczcił ich nazwą sąsiedniej ulicy?

W dniu 23 lutego 1846 r. Powstańcy Krakowscy utworzyli w Wolnym Krakowie Rząd Narodowy i ogłosili Manifest zapowiadający zniesienie pańszczyzny. Planowano tym włączyć do powstania masy chłopskie. Tyssowski ogłosił się dyktatorem, a Edward Dembowski lat 24 został jego sekretarzem. Trzy dni później miała miejsce jedyna bitwa tego powstania. Pod Gdowem został rozbity oddział płk Suchorzewskiego. Z rąk chłopskich, przy biernym udziale Austriaków zginęło w sumie około 200 powstańców. Po bitwie Austriacy skierowali się na Kraków.
Następnego dnia 27 lutego 1846 r. Dembowski sadząc, że na miasto idą galicyjscy chłopi, wyszedł ku nim w procesji niosącej chorągwie kościelne. Po dotarciu na rynek Wolnego Miasta Podgórza, procesja spotkała się z regularnym wojskiem austriackim i została ostrzelana. Zginęło 29 powstańców, w tym idący z krzyżem Edward Dembowski.
Po 5-u dniach powstanie upadło i Austriacy zlikwidowali istniejący od 31 lat kawałek niepodległej Ojczyzny - Rzeczpospolitą Krakowską.

[Franek D.]

Kolejne zdjęcia pochodzą z zimowej aury.

Z pierwotnego cmentarza zostało jedynie 1/4 całości.
W czasie okupacji, w latach 1942-44 Niemcy zlikwidowali pierwszą 1/4 część cmentarza, budując na nim nową trasę linii kolejowej.
W czasach PRL-u, w latach 1976-79 Polacy zlikwidowali 2/4, zabytkowego cmentarza, prowadząc przez jego teren głęboki wykop dla szerokiej trasy samochodowej, biegnącej w stronę Nowej Huty. Ne przeprowadzono wówczas należytej ekshumacji. Ludzkie szczątki wrzucono do wspólnego dołu.
Gdzieś w dole lub pod szosą leżą szczątki Aleksandra Kotsisa (1836 - 1877) znanego polskiego malarza, twórcy górskich pejzaży, portretów oraz scen rodzajowych z życia wsi. Obrazy Kotsisa prezentowane są w zbiorach Muzeum Narodowego w Sukiennicach.

[Franek D.]

Opuszczony cmentarz, na szczęście nie jest zapomniany.
W kolejne rocznice śmierci Edwarda Dembowskiego, młodzież Zespołu Szkół Zawodowych im. Dembowskiego w Wieliczce wraz z członkami Klubu Przyjaciół Wieliczki odwiedzają grób patrona.

[Franek D.]

Latem, w zakamarkach niezniszczonych rzeźb nagrobkowych spotykałem ptasie gniazda z pisklętami.

[Franek D.]

Nieczynny, opuszczony cmentarz, od czasu do czasu poddawany jest renowacji.

Na jego końcu, w ciasnym kącie ogrodzenia, w rodzinnym grobie z pomnikiem utrąconej kolumny, w 1986 r. został pochowany Fryderyk Zoll. W młodości był uczestnikiem walk o Odzyskanie Niepodległości w 1918 oraz 1920 r., we wrześniu 1939 r. był obrońcą Modlina, zaś w czasie okupacji, jako major Armii Krajowej pseudonim Kozłowski, aktywnie uczestniczył w Powstaniu Warszawskim.
Za zasługi dla Ojczyzny został wielokrotnie odznaczany, w tym: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Powstania Warszawskiego oraz Krzyżem Virtuti Militari.

[Franek D.]

Szukając swoich zdjęć ze Starego Cmentarza Podgórskiego, zauważyłem konieczność ich uaktualnienia...

[Franek D.]

Jak wspomniałem, postać Dembowskiego związana jest z moim rodzinnym Gdowem. 24 lutego 1846 r. na Rynku Górnym w Wieliczce, przywódca Rewolucji Krakowskiej Edward Dembowski, ogłosił Manifest do Narodu Polskiego, podrywając nim do powstania górników i mieszkańców miasta. Następnego dnia, pod dowództwem płk Suchorzewskiego wyruszył z Wieliczki 300 osobowy oddział powstańczy i skierował się traktem pocztowym ku Gdowowi, zatrzymując się po drodze na nocleg w Łazanach. 26 lutego rano, powstańcy wkroczyli do Gdowa, witani jedynie przez miejscowych Żydów niosących wyciągnięte z kościoła chorągwie. Chłopów w miasteczku nie było, bo uciekli za Rabę. Po trzech godzinach, na rozłożonych w Rynku oraz ucztujących w karczmie powstańców, od Bochni gościńcem cesarskim wkroczyło doborowe wojsko C.K. w liczbie ok. 350 żołnierzy. Razem z nim poprzez pola przyszło z sąsiednich wiosek ponad 3000 pijanych chłopów. Bitwa szybko zamieniła się w rzeź powstańców. Następnego dnia Dembowski z krakowskimi powstańcami, niosąc wyciągnięte z kościoła chorągwie, próbował witać Austriaków w Rynku Podgórza.

Obok grobu Dembowskiego i innych 28 powstańców, jest grobowiec Bednarskich. Pochowany w nim Honorowy Obywatel Wolnego Królewskiego Miasta Podgórza Wojciech Bednarski również związany jest z okolicami Gdowa.
Za najpiękniejszy park Krakowa, zgodnie uznaje się Park im. Wojciecha Bednarskiego. Leży on w pobliżu Rynku w Podgórzu, tuż za kościołem św. Józefa, w malowniczym zagłębieniu po dawnym kamieniołomie. Inicjatorem rekultywacji nieczynnych wyrobisk na Krzemionkach i fundatorem stworzenia z nich parku miejskiego, był urodzony w Kunicach k. Gdowa, najmłodszy z braci Bednarskich. Pochodził ze znanej, miejscowej rodziny chłopskiej. Po śmierci ojca, liczni synowie podzielili się niewielkim majątkiem. Podczas podziału nie starczyło ziemi dla najmłodszego Wojciecha. Widząc jego zapał do nauki, jeden z braci, Andrzej postanowił pomóc mu w kształceniu się na nauczyciela. Wojciech okazał się bardzo zdolnym uczniem i bez problemu ukończył seminarium pedagogiczne. Po zdobyciu wykształcenia, w 1865 r. zamieszkał na stałe w Podgórzu. Szybko też dostrzeżono jego zalety i po 4 latach powołano go na stanowisko dyrektora pierwszej w mieście Szkoły Ludowej – tej przy ul. Limanowskiego. Kierowniczą funkcję pełnił przez 25 lat. Jako szanowany mieszkaniec, został wybrany do Rady Miejskiej. Działając jako radny, zorganizował w Podgórzu Stowarzyszenie Pożyczkowo - Oszczędnościowe Wzajemna Pomoc oraz powołał Towarzystwo Upiększania Miasta. W stworzonym dla miasta pięknym parku, wdzięczni mieszkańcy odsłonili po latach jego pomnik.