Gdów - nieczynny młyn

[Karolina Kot]

Stojący nad rzeką Rabą okazały, murowany młyn wybudowano w 1943 roku. Zapewne z tego powodu wśród mieszkańców wsi do dziś krąży opinia, iż ówczesny właściciel "należał do Folksdeutch".
Czterokondygnacyjny budynek nadal imponuje wielkością.
Solidne, betonowe ściany to tylko swoistego rodzaju "opakowanie" - młyn cechuje się bowiem bardzo pomysłową budową. Oto wewnątrz murów, na całej wysokości, znajduje się ażurowa, drewniana konstrukcja, na której umieszczono wszystkie urządzenia. Chodziło o to, by pracujący młyn nie wprawiał w drgania i wstrząsy betonowych ścian, a całą energię przejmowały elastyczne, drewniane belki. Unikało się w ten sposób ewentualnych pęknięć i uszkodzeń zewnętrznej, murowanej obudowy.
I to chyba rzeczywiście działało, gdyż, mimo upływu lat, budowla z zewnątrz prezentuje się nadal bardzo dobrze.

Młyn czerpał energię w sposób ekologiczny - dla jego potrzeb utworzono sztuczną odnogę rzeki Raby, zwaną Młynówką. Ilość wody napędzającej koło młyńskie regulował położony kilkaset metrów wyżej betonowy jaz z metalowym przepustem, umieszczonym poniżej tafli wody.
Obecnie młyn jest nieczynny i opuszczony, a koryto "Młynówki" stoi suche. Mąkę mielą teraz bezdusznie nowoczesne, elektryczne młyny...

Lokalizacja młyna na Wikimapii
Lokalizacja jazu

[Franek D.]

Pierwszy młyn w Gdowie, za Ulicami, nad Rabą, został zbudowany w XV w. przez Jana I Wielopolskiego herbu Stary Koń. W poł. XIX w. Fihauzerowie dokonali znacznej przebudowy starego młyna.
W latach międzywojennych, jak również podczas okupacji, właścicielem młyna był Stanisław Lelito. Ten dla jednych niezwykle przedsiębiorczy, dla innych wyjątkowo sprytny człowiek, po wkroczeniu w 1945 r. do Gdowa Armii Czerwonej, sam oddał się w ręce NKWD.
- Przestrzegano go: Po co tam idziesz! Ukryj się!
- Jak zwykle pewny siebie odpowiedział im: Radziłem sobie do tej pory tak i z Niemcami jak i z Armią Krajową, to i poradzę sobie z Ruskimi.
Został wywieziony na Sybir i tam szybko zmarł.
W czasie okupacji Stanisław Lelito, z pomocą kapitału niemieckiego, wybudował nowy wielki młyn. Sprzyjającego Niemcom młynarza z Gdowa, pilnie obserwowało dowództwo Kedywu AK. Prowadzone przez partyzantów rozeznanie miało być podstawą dalszej decyzji Sądu Polski Podziemnej o wymierzeniu młynarzowi odpowiedniej kary za współpracę z okupantem. W między czasie Armia Krajowa wykonała wyrok śmierci na swoim partyzancie o ps.Twardy, za samowolny napad na dom młynarza w Gdowie. W nocnym rabunku skradziono złoto, biżuterię oraz odznaczenia wojskowe Lelity z I wojny światowej, w tym jego krzyż walecznych. Stacjonujące w pobliskich lasach oddziały Armii Krajowej, dość często korzystały z pomocy Lelity. We młynie wielokrotnie dokonywano rekwirowania mąki, którą nocami przewożono furmankami przez Rabę i Krzyworzekę w rejon tzw. Rzeczpospolitej Raciechowickiej, gdzie wypiekano z nich chleby dla partyzantów. Młyn Lelity był pod ścisłym zarządem niemieckim i jego właściciel był przez Niemców szczegółowo rozliczany z ilości przemiału. Młynarz musiał dobrze się gimnastykować, aby poradzić sobie i z partyzantami i z okupantem.
Wątpliwe, by Stanisław Lelito był folksdojczem. Prawdopodobnie nigdy nie podpisał żadnej listy i nie otrzymał obywatelstwa III Rzeszy. Za to swoim sprytnym posłuszeństwem potrafił przekonać do siebie Niemców. Z ich pomocą zainwestował w budowę wielkiego młyna. Zbudował tu również tartak, a naprzeciwko okazały dom. Młynówka wpadająca sztolnią pod budynek, poruszała turbiny elektrowni wodnej o średniej mocy. Dostarczała ona prądu na potrzeby młyna, tartaku, a także liczącego kilka tys. mieszkańców Gdowa. Młynarz dał pracę wielu ludziom, szczególnie podczas trwania budowy, dlatego też z Gdowa nie wywożono ludzi na roboty do Niemiec. Kierownikiem budowy był Zieliński. Jemu to w domu Lelitow, 5 października 1944 r. urodził się syn Andrzej – znany kompozytor, pianista, lider zespołu „Skaldowie".

[Franek D.]

Po wyzwoleniu i zesłaniu młynarza do łagru, rodzina Lelitów była prześladowana. Synowie młynarza długo ukrywali się poza domem. Sowieci w okrutny sposób znęcali się nad najstarszą córką Lelitów. Należący do żony Heleny majątek wkrótce uległ znacjonalizowaniu. Postanowieniem Głównej Komisji ds.Upaństwowienia Przedsiębiorstw, w dniu 23 lipca 1947 r. została przejęta na własność Państwa elektrownia Lelitów, która do tej pory wytwarzała i przesyłała energię elektryczną dla Gdowa. Nacjonalizacja objęła elektrownię wodną oraz całą sieć rozdzielczą niskiego napięcia, razem z zainstalowanymi licznikami i innymi urządzeniami elektrycznymi. Dziś po hydroelektrowni straszy wybetonowany tunel sztolni z miejscem dla turbiny.
Orzeczeniem Ministra Handlu Wewnętrznego, w dniu 23 listopada 1951 r. został przejęty na własność Państwa młyn wodny Lelitów, wciąż zajmujący się przemiałem zbóż. Na parterze domu Lelitów utworzono dużą szwalnię. Oddany w zarząd GS-u młyn dalej mielił, aż do czasu przemian gospodarczych zachodzących w naszym kraju. Dziś, jako własność wnuków młynarza, stoi nieczynny w stanie powolnego niszczenia.

[Markot Roman]

Pogrzebałem trochę w swoich papierach i udało się ustalić wcześniejszą historię tego miejsca. W średniowieczu młynem były zadaszone, kamienne żarna, przyczepione jakimś sposobem do drewnianego koła wodnego. Gdowski młyn zawsze stał nad Raba, ze względu na dojazd, na jej lewym brzegu i pewnie po każdej większej powodzi, wymagał naprawy. Najstarsza, szczegółowa mapa jakim jest kataster z 1847-50 r, nie wskazuje konkretnej lokalizacji młyna. Być może stał blisko rzeki na budowlanej parceli nr 327, nie istniejącej już w 1892 r. Albo bardziej prawdopodobne jest, że w czasie sporządzania map, w samym Gdowie nie było młyna. Mogła go zniszczyć wcześniej jakaś powódź a zadłużonym dziedzicom Fihauserom nie spieszno było go odbudować. Dopiero około 1870 r, w miejscu gdzie dzisiaj stoi opuszczony młyn, młody Wojciech Frejek, s Mateusza i Teresy Kawula, uzyskał pozwolenie zwierzchności gminy Gdów, na wybudowanie nowego. Skąd przywędrował nie wiadomo, ale żona Jadwiga Biel, c Marcina i Magdaleny Majka pochodziła z Zegartowic. W Gdowie urodziły się ich dzieci: Józef w 1872, zm w 1873, w 1873 ur i zm Sylwester, 1875 ur i zm Karol, w 1876 ur Jakub, zm w Nieznanowicach w 1891, w 1879 ur Franciszek, w 1881 Aniela. Była także Wiktoria co zmarła w 1886, w wieku 20 lat.
Na katastralnej mapie z 1892 r, widać młyńską zagrodę, otrzymała kolejny, porządkowy nr 306. Naniesiona jest także młynówka, pgr 1047 (własność gminy gdowskiej), której nie było jeszcze w 1847 r. Młynarz Wojciech Frejek zmarł na gruźlicę w 1882 r, w wieku 47 lat. Wdowa Frejkowa, około 1890 r sprzedała młyn i przeniosła się do Nieznanowic.

Zakupił go młody Ignacy Chila z Dąbrowicy, s Błażeja i Anny Jamka. 25 letni młynarz
w 1892 poślubił Anielę Żyła z Gdowa spod nr 22, c Jana i Franciszki Foltysek. Prawdopodobnie nie mieli potomstwa, w gdowskich metrykach nie ma śladu o ich dzieciach. Mieszkała z nimi siostra Ignacego, Julianna co wyszła za kołodzieja, Piotra Kasprzyka, s Jana i Katarzyny Żyła, w 1897 ur Katarzyna.
Ignacy Chila zmarł w 1912 r, w wieku 44 lat, Aniela w 1932, przeżyła 58 lat.
W metryce zgonów z 1922 r, odnotowano w gdowskim młynie, śmiertelny wypadek 13 letniego Franciszka Gumulca z Jawczyc. A dalsza historia młyna jest opisana powyżej.

[kusmanek]

Na mapie z lat 1763-1787 zaznaczony jest inny młyn, w okolicy przysiółka "Szogaije" (Zagaje?):
http://mapire.eu/en/map/collection/firs ... n=20.20558

gdow.jpg (140.74 KiB) Przejrzano 24102 razy

Czy zachował się po nim jakiś ślad?

[Franek D.]

Dziś w tym miejscu stoi św. Nepomucen, obok jest gdowski plac jarmarczny...

Uzupełnię: Chilowie mieli córkę Helenę, która wyszła za młynarza Lelitę (z Bieńczyc) i przejęła młyn po rodzicach.

(z drzewa genealogicznego) Jan Żyła i Franciszka Foltysek lub Fautysek (Austriaczka) mieli 8-ro dzieci:

1. Aniela Chila – młynarzowa - matka Heleny Lelito, teściowa Stanisława Lelito

2. Władysław, zmienił nazwisko na Żwirski – nie mieszkał w Gdowie, był urzędnikiem na kolei
3. Waleria (moja babcia) – gorseciarka (wyszła za mojego dziadka Piotra Cebulę z Jochymków – znanego rymarza, nazywanego Sherlockiem Holmesem)
4. Antoni – mieszkał obok Domu Ludowego (dziś Zespół Szkół w Gdowie)
5. Stanisław - ksiądz proboszcz w Stryszowie k. Kalwarii Zebrzydowskiej, zmienił nazwisko na Żeliński, zginął KL Auschwitz, ostatni na liście pomnika na gdowskich plantach
6. Józef (kulawy wujek) - stolarz i kołodziej
7. Maria (ciotka Maryncia Bryksowa) – mieszkała za mostkiem na Rudzie k. spichlerza Bednary
8. Katarzyna (ciotka Kaśka z Ameryki)

Helena i Stanisław Lelito mieli 4- ro dzieci:
1. Stanisława
2. Juliusz
3. Zofia
4. Mieczysław

[Karolina Kot]

Obiekt jest naprawdę duży i piękny, a w dodatku zachował się w tak dobrym stanie, że wolałabym, aby w takim pozostał jak najdłużej. Pewnego dnia miałam zaszczyt zwiedzić jego wnętrze.

[Karolina Kot]

To miejsce ma niesamowitą, pozytywną energię.

[buba]

Ojoj! Jaka szkoda że przy okazji wizyty u pana Karpia żeśmy tam nie wleźli!

[Franek D.]

Piotr Gumułka w swojej Kronice Gdowa (przed 1969 r.) poświęcił młynowi cały jeden rozdział, w którym na 15 stronicach opisał szczegółowo wyposażenie oraz technologię pracy młyna. Przedstawił też ciekawą historię, poczynając od dwóch stojących naprzeciwko, po obu stronach Raby młynów Fihauzerów, poprzez zniszczenie przez powódź pierwszego, tego pod Sypką i uwłaszczenie w 1848 r. drugiego, tego od strony Gdowa, późniejsze nabycie od Gminy owego młyna w 1886 r. przez Andrzeja Chylę, ojca Ignacego, a kończąc na okresie wielkiej przebudowy dokonanej prze Lelitę w latach międzywojennych.
Autor Kroniki Gdowa napisał wiele dobrych słów o ożenionym z córką Ignacego Chyli - Heleną - fachowcu ze słynnej rodziny młynarzy z Bieńczyc k. Mogiły viewtopic.php?f=18&t=556 - Stanisławie Lelicie. Wykazał jego wielką przedsiębiorczość, wymieniając m. in. uruchomienie przez niego elektrowni wodnej, zapewniającej prąd mieszkańcom miasteczka (co w tamtym czasie budziło wśród przyjezdnych nie lada sensację), budowę jazu, wzniesienie murowanej bryły potężnego młyna ponad pracującym nadal starym młynem, wybudowanie tartaku oraz dużej przędzalni.
Jak widać z powyższego - Lelito dał miejscowym ludziom pracę.

Postawiony w latach międzywojennych budynek młyna, w czasach okupacji niemieckiej został wewnątrz zmodernizowany i wyposażony w nowoczesne maszyny. (niektóre z nich, rozszabrowane po wojnie - w tym turbina elektrowni oraz porcelanowe walce młyńskie - podobno gdzieś nadal pracują).

Na cmentarzu parafialnym w Gdowie jest dziś symboliczny grób zamęczonego po wojnie na Sybirze Stanisława Lelity.