Pole bitwy pod Sadową

[Markov]

Po zajęciu Chlumu przez pruską 1. Dywizję Gwardii generała Hillera von Gartringen. Prusacy dostali się również do Rozběřic i stamtąd zaczęli zagrażać austriackiej 1. Rezerwowej Dywizji Kawalerii księcia von Holstein-Gluckburga. Austriacka kawaleria zaatakowała peryferia wsi jednak jej atak został krwawo odparty przez żołnierzy pruskiej 22. Brygady Piechoty generała majora von Hoffmana. Do walki przyłączył się również dywizjon artylerii z rezerwy armii kapitana Kubina, który z bezpośredniej odległości otworzył ogień przeciwko wsi. W walkach w tym rejonie ranny został książę Anton von Hohenzollern, który w następstwie odniesionych ran zmarł.

Austiacki naczelny dowódca, generał Benedek po rozbiciu i wycofaniu się VIII. Korpusu generała Appiani podjął ostatnią desperacką próbę przechylenia szali zwycięstwa na swoją stronę. W tym celu polecił pozostającemu dotychczas w rezerwie VI. Korpusowi generała Ramminga uderzyć całą siłą na Chlum.
Atak wyszedł od wsi Všestary, w pierwszej linii na prawym skrzydle postępowała brygada pułkownika Waldstatena, obok niej brygada generała Rosenzweiga, drugą linią stanowiły brygady pułkownika Jonaka i generała Hertwecka. Brygada Waldstattena szybko wyparła oddziały pruskie z Rozběřic, ale dalszy atak na Chlum zakończył się niepowodzeniem, zwłaszcza że nacierająca obok, bezpośrednio na Chlum brygada Rosenzweiga została pobita i rozpoczęła bezładny odwrót. Ramming, który osobiście przybył do Rozběřic z dwoma batalionami by wspomóc brygadę Rosenzweiga, widząc jeszcze cień nadziei na sukces, nakazał pozostałym trzem brygadom swego korpusu kontynuować natarcie na Chlum. Bez rezultatu, kolejne ataki kończyły się w ogniu szybkostrzelnych pruskich karabinów niepowodzeniem. Bezsensowną rzeź przerwał dopiero głównodowodzący, generał Benedek nakazując brygadom VI. Korpusu odwrót na pozycje wyjściowe w rejon Všestar.

Wzgórze i wieś Chlum atakował też później I. Korpus, jego natarcie również zakończyło się fiaskiem. W boju poległ dowódca jednej z jego brygad, generał von Poschacher, a także dowódca wchodzącego w jej skład 30. Pułku Piechoty pułkownik Bergou.

Bitwa pozostawiła we wsi Rozběřice oraz jej okolicy tysiące rannych i poległych, pola zamieniły się w cmentarze a ocalałe nieliczne domy i zabudowania stały się lazaretami.

Przy wjeździe do wsi napotykamy grupę pomników na żołnierskich mogiłach, piaskowcowe ostrosłupy na mogile 40 pruskich i 60 austriackich żołnierzy oraz drugi na mogile 30 pruskich żołnierzy. Nieopodal stoją dwa metalowe krzyże oraz pomnik na grobie pruskiego oficera.
W grupie pomników wyróżnia się pamiątkowy obelisk na pamiątkę poległego w walkach pułkownika Bergou, którego nazwisko błędnie zapisano na pomniku jako Bergon.

[Markov]

Przysiółek Hejcmanka nieopodal Rozběřic 3 lipca 1866 roku między godziną 15,00 a 16.20. był świadkiem dramatycznych bojów austriackich korpusów I. i VI. walczących o odzyskanie wzgórza i wsi Chlum. Na stoku wzgórza nad przysiółkiem został krwawo odparty szaleńczy atak na bagnety oddziałów I. Korpusu generała Coundrecorta.
Po bitwie w zabudowaniach osady silnie uszkodzonych podczas walk został umieszczony pruski lazaret, zaś przy skrzyżowaniu w zachodnim skraju przysiółka założono cmentarz wojenny.
Na nim obecnie znajdują się cztery pomniki poświęcone poległym.
Pomnik kapitana Wenzela Palletza z austriackiego 34 Pułku Piechoty ufundowany przez rodzinę poległego.
Obok ozdobny metalowy krzyż na piaskowcowym postumencie poświęcony pułkownikowi Franciszkowi Bergou, dowódcy 30. Pułku Piechoty, również ufundowany przez rodzinę.
Jest też wzruszający przykład niezwykłego bohaterstwa, major Rudolf Otto von Ottenfeld z austriackiego 38. Pułku Piechoty, ciężko ranny ostatkiem sił osłaniał swym ciałem regimentowy sztandar. Zmarł od odniesionych ran, a kamienny pomnik ufundował w 1896 roku jego syn.
Na terenie cmentarza jest również pomnik poświęcony 15 oficerom i 547 żołnierzom austriackiego 38 Pułku poległym w bitwach wojny 1866 roku, a złożonemu w większej części z mieszkańców Wenecji, która jeszcze wtedy wchodziła w skład Monarchii.

IMG_7125.JPG (101.72 KiB) Przejrzano 10578 razy

IMG_7127.JPG (168.41 KiB) Przejrzano 10578 razy

IMG_7128.JPG (95.29 KiB) Przejrzano 10578 razy

IMG_7129.JPG (99.33 KiB) Przejrzano 10578 razy

IMG_7131.JPG (99.67 KiB) Przejrzano 10578 razy

DSCF5846.JPG (185.31 KiB) Przejrzano 10578 razy

Kilkadziesiąt metrów od cmentarza, po przeciwnej stronie drogi do Rozběřic mogiła zbiorowa nieznanej liczby austriackich i pruskich żołnierzy.

IMG_7124.JPG (176.18 KiB) Przejrzano 10578 razy

[Markov]

Wjeżdżając do wsi Chlum od strony Hradca Kralove nie sposób nie zauważyć monumentalnego obelisku zwieńczonego zrywającym się do lotu orłem. Został odsłonięty w roku 1896 i oznacza miejsce, do którego dotarły nacierające oddziały austriackiego I. Korpusu i jemu jest właśnie poświęcony.

Po niepowodzeniu VI. Korpusu w odzyskaniu wzgórza i wsi Chlum, próbę odzyskania tej kluczowej pozycji podjął I. Korpus generała Coundecorta. Brygada generała von Poschachera nacierała na zajęte znowu przez pruską gwardię, a brygady generała Ringelsheima, generała Leiningena oraz brygada generała Knebela z X. Korpusu natarły bezpośrednio na Chlum.
Przeciwko Austriakom walczyła 2. Dywizja Gwardii Pruskiej razem z pruskim I. Korpusem, ponadto szybkim marszem zbliżała się 11. Dywizja Piechoty.
Podczas trwającego zaledwie 20 minut ataku oraz następującego po nim odwrotu austriacki I. Korpus stracił 279 oficerów, 10 tysięcy żołnierzy oraz 23 działa. Wśród poległych znalazł się też generał Poschacher.

[Markov]

Między Probluzem a Dolnym Primem rozmieścił swój Saski Korpus Armijny jego dowódca, następca tronu książę Albert. Dolni Prim obsadziły 11. i 12. Batalion z 1. Dywizji Piechoty generała von Schimpffa oraz 4. Batalion Strzelców Polowych z brygady pułkownika barona Hausena. Sascy i austriaccy pionierzy zdołali przygotować okopy, wały ziemne i stanowiska ogniowe, dodatkowe wzmocnienie obrony dawały też zamek oraz dwór.
W wyniku wzrastającej intensywności boju artyleryjskiego ku wsi musiała ustąpić też saska Dywizja Kawalerii generała Fritsche. Dowódca pruskiej Armii Łaby Herwarth von Bittenfeld, której oddziały zbliżały się od zachodu do wsi planował oskrzydlić dobrze umocnioną miejscowość od północy i południa, manewr ten miały wykonać przez Popovice 14. i przez Hradek 15. Dywizje Piechoty. Prusacy próbowali opanować Dolny Prim z zajętej bażanciarni, jednak ten atak został odparty.
Podbudowany tym sukcesem książę Albert zdecydował się na kontratak w kierunku Hradka. O godzinie 12. przy wsparciu własnej i austriackiej artylerii Sasi w pierwszym impecie odbili bażanciarnię. Jednak spóźnienie austriackiego VIII. Korpusu generała Webera, który miał osłaniać lewe skrzydło spowodowało przerwanie pomyślnie rozwijającego się natarcia wobec zagrożenia od południa.

[Markov]

O godzinie 13,30 książę Albert zdecydował się ponowić atak. Miały go poprowadzić dwie saskie i trzy austriackie brygady, z przybyłego właśnie VIII. Korpusu. Podczas natarcia na Primski las austriacki 74. Pułk piechoty dostał się pod szybki ogień pruskiej 30. Brygady Piechoty generała von Glasenappa, która zajęła las pół godziny wcześniej. W szeregach brygady Schulza, w skład której wchodził wspomniany pułk powstało zamieszanie które spowodowało załamanie bojowego szyku a w następstwie bezładny odwrót.
Zostało odsłonięte lewe skrzydło Sasów, ponadto uciekający Austriacy uniemożliwili prowadzenie ognia.
Nad zmęczonymi i wykrwawionymi batalionami saskiej 2. Brygady Piechoty zawisła groźba okrążenia, wobec czego o godzinie 14. książę Albert wydał rozkaz odwrotu w rejon na wschód od Probluza.

[Markov]

Wieś Horni Prim należała podczas bitwy 3 lipca do kluczowych miejsc lewego skrzydła austriackiej Armii Północnej. Podczas pierwszego kontrataku prowadzonego przez Korpus Saski księcia Alberta przeciwko nacierającej pruskiej 15. Dywizji Sasi przez bażanciarnię dotarli aż do Horniho Primu, jednak tutaj stwierdzono w pobliskim lesie że zamiast spodziewanych Austriaków z VIII. Korpusu silne pruskie kolumny zmierzające w kierunku Horniho Primu. Zanim w ten rejon dotarła austriacka brygada Schulza, Sasi musieli ustąpić. Podczas drugiego kontrataku niepowodzenie właśnie tej brygady spowodowało jego załamanie, podczas boju zginął także jej dowódca a jej odwrót pociągnął także odwrót sąsiedniej brygady Rotha. Odejście obu austriackich brygad osłaniały baterie artylerii strzelające od strony wsi Briza a powstrzymujące oddziały pruskie którym udało się zająć Horni Prim. Po 45 minutach palby wobec braku amunicji oraz groźby okrążenia stanowisk baterie musiały ustąpić.
Katastrofa całej Armii Północnej była coraz bliżej.

[Markov]

Po przegranych bitwach granicznych korpusy austriackiej Armii Północnej znajdowały się w odwrocie. Z początkiem lipca 1866 roku armia rozlokowała się między Nechanicami, Střezeticami, Chlumem a Nedělištami. Wojska pruskie postępowały za Austriakami dwoma zgrupowaniami, od Hořic i od Dvůr Králové.
1 lipca o godzinie 23. czołówki pruskiej 1. Armii wkroczyły do Cerekvicy nad Bystřycą. Stanowił ją batalion strzelecki 27, Pułku Piechoty. Rankiem jego dowódca, pułkownik Zychliński udał się na kościelną wieżę, skąd rozpościerał się doskonały widok na pozycje wojsk austriackich. W południe przybył dowódca pruskiej 7. Dywizji Piechoty by przekonać się osobiście o stanie rzeczy.
Ranek 3 lipca był ponury i deszczowy, oddział pułkownika Zychlińskiego wyruszył ku Benátkom, skąd wyrzucił kompanię z austriackiego 26. Pułku Piechoty. Wkrótce Prusacy dostali się pod ostrzał austriackiej artylerii strzelającej z rejonu Máslojed.
W tym czasie siły pruskiej 7. Dywizji Piechoty szykowały się do natarcia na las Svib.

[Markov]

Dziś w Cerekvicy pozostała przepiękna kwatera wojenna na miejscowym cmentarzu.

[Markov]

Wieś Hněvčeves w dniu bitwy 3 lipca 1866 roku znajdowała się na trasie marszu pruskiej 1. Armii księcia Fryderyka Karola i na styku dwóch dywizji piechoty: 7. gen. von Franseckiyego (Cerekvice nad Bystrzycą), oraz 6. gen. von Horna (Sadowa). Dowódca armii w wyniku przeglądu terenu dokonanego w godzinach rannych wzdłuż rzeki Bystrzycy stwierdził, że między oboma dywizjami jest zbyt duży odstęp i zarządził ściślejszy ich kontakt, w ten rejon wysłał też kombinowaną dywizję kawalerii gen. Bismarck-Bohlena.
Jednak już dzień wcześniej około godziny 7. rano we wsi doszło do starcia patroli austriackiego i pruskiego. W wyniku potyczki poległ strzelec Frantisek Kozak z austriackiego 14. Batalionu Strzelców Polowych oraz jeden pruski żołnierz. Starcie miało miejsce koło domu nr. 15 i tak zostało opisane w kronice parafialnej:

"Straz patrolowa pruska i austriacka zderzyły się ze sobą koło Kaderavkovych 100 kroków od kościoła i w efekcie tego starcia jeden austriacki strzelec oraz jeden Prusak zostali zastrzeleni, całe to zdarzenie odbyło się na oczach tutejszych zamieszkałych ludzi. W wyniku tego powstał popłoch, wszyscy w zamęcie zaczęli uciekać. W Hněvčevsi zostało tylko 10 mężczyzn wraz z księdzem i chyba tyle samo kobiet. Domostwa, spiżarnie, piwnice, stajnie, wszystko to zostało opuszczone i otwarte ponieważ doszły wieści że jeśli Prusacy znajdą coś co jest zamknięte to będzie źle"

W dzień bitwy przez wieś przechodziły transporty jeńców austriackich wziętych do niewoli w czasie krwawych walk o las Svib. W miejscowym kościele zostali również internowani żołnierze austriaccy, większość z 21. Pułku Piechoty i w przeważającej części byli to Czesi z rejonu Caslavia. Zostali następnie odprowadzeni do kościoła w Cerekvicy gdzie przebywali przez następne trzy dni.
W szkole oraz folwarku zostały założone pruskie lazarety, zaś w karczmie pod nr. 11 zmarł kapitan Lehnert z austriackiego 30. Batalionu Strzelców Polowych. Oficer został pochowany przy kościele.

[Markov]

W okolicy wsi Sovětice około 9 rano 3 czerwca 1866 roku przeprawę przez Bystrzycę rozpoczęła pruska 8. Dywizja Piechoty gen. von Horna. Nacierała ona na pozycje austriackiego III. Korpusu arcyksięcia Ernesta, zaskakując przy tym przeciwnika podczas obozowania. Na widok nacierających Prusaków porzucono kociołki i inne naczynia z gotową już strawą i pośpiesznie gotowano się do walki. Przeciwko zbliżającym się oddziałom pruskim arcyksiążę wysłał brygadę pułkownika Prochazki, zaś brygada generała Appianiego na prawym skrzydle ugrupowania korpusu toczyła już pierwsze boje o las Svib i broniła Chlumu.
W przeprawie przez Bystrzycę Prusakom próbował przeszkodzić 33. Batalion Strzelców Polowych obsadzając wzgórze Skałka i ostrzeliwując z niego przeprawiające się oddziały pruskie. Cztery pruskie bataliony z 15. Brygady Piechoty opanowały wzgórze i przepędziły z niego strzelców, następnie zwróciły się na południe w kierunku lasu Hola.
Niedługo później swoją kwaterę założył na wschód od Sovětic król Prus Wilhelm I.

W kronice parafialnej w Hněvčevsi zapisano:
"Wyczerpani z sił, słabi i omdleni żołnierze w czasie wielkiego upału słonecznego i żaru bardzo powoli posuwali się do przodu. Byli ogromnie zmęczeni i spragnieni, tak sądzono według tego że wszystkie studnie w Cerekvicach, Hněvčevsi i Sověticach zostały opróżnione do dna"
Brak wody doskwierał całej stutysięcznej Armii Północnej.