Chrzelice - grodzisko

[Karolina Kot]

Miejsce to zawsze będę darzyła wyjątkowym sentymentem, bo jego zdjęcia lotnicze, zamieszczone w książce Grodziska Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego z lotu ptaka, obok reliktów zamku w Koziegłowach, wywarły na mnie największe wrażenie.
Duże grodzisko typu pierścieniowatego, położone wśród pól pomiędzy Chrzelicami, a Pogórzem (powiat prudnicki, gmina Biała), jest obecnie całkowicie zniwelowane przez działalność rolniczą i w zasadzie niewidoczne z poziomu ludzkich oczu.
Jedynie poza sezonem wegetacyjnym można dostrzec nieznaczne uniesienie terenu w obrębie dawnych wałów, znacznie lepiej czytelne w zakładce LIDAR Geoportalu. Generalnie jednak dla turysty obiekt ten nie przestawia sobą niczego ciekawego.

Tymczasem na zdjęciach lotniczych, wykonanych w roku 1996 przez archeologa Eugeniusza Tomczaka i pilota Wojciecha Gorgolewskiego, na zaoranej ziemi widoczny jest pięknie czytelny zarys dwuczłonowego założenia obronnego, składającego się z gródka i przylegającego doń od strony południowo - zachodniej obszernego podgrodzia, otoczonego wałem i fosą.
Podczas prac archeologicznych, prowadzonych w latach 60. i 90. stwierdzono istnienie na terenie obiektu jam związanych najprawdopodobniej z działalnością hutniczą, a także opisano budowę wału gródka, który posiadał ciekawą konstrukcję skrzyniową. Uzyskano ponadto bryłki żużla oraz bogaty materiał ceramiczny, pozwalający wydatować funkcjonowanie fortalicjum na okres wczesnego średniowiecza (VIII-XI wiek).

Kiedy wiosną 2018 roku przyjechaliśmy nareszcie w to miejsce, miałam ogromne wątpliwości, czy uda się nam cokolwiek zobaczyć z powietrza. Kiedy jednak Huginn wzbił się w górę od razu stało się jasne, że trafiliśmy idealnie z wyróżnikami roślinnymi.
Tydzień wcześniej albo tydzień później grodzisko mogło nie być aż tak czytelne.
Cieszyliśmy się jak dzieci.
Wygląda na to, że cały interesujący nas obszar usiany jest reliktami jam po dawnej działalności hutniczej, gród posiadał jeszcze jedno podgrodzie oraz osobno obwarowaną bramę, a zabudowania grodowe ulokowano na obwodzie warowni, pod wałem. To wszystko po prostu widać jak na dłoni. Archeologia lotnicza jest niesamowita!

Zdjęcia powstały w połowie czerwca 2018 roku.
Lokalizacja

[Karolina Kot]

Nieinwazyjne badania wczesnośredniowiecznego grodziska w Chrzelicach. Potencjał informacyjny fotografii lotniczej, lotniczego skanowania terenu, badań geofizycznych w inwentaryzacji i rozpoznaniu mocno zniszczonych założeń obronnych.

Jesienią 2013 r. przeprowadzono nieinwazyjne rozpoznanie wczesnośredniowiecznego grodziska w Chrzelicach. Rekonesans odbył się w ramach projektu Zaginione grodziska. Nieinwazyjne badania średniowiecznych założeń obronnych na Śląsku realizowanego w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Obiektem badań były wybrane średniowieczne założenia obronne, które wskutek procesów naturalnych oraz antropogenicznych zatraciły swoją formę terenową, stając się obecnie niemal nieczytelne w terenie. Badania zakładały dwa podstawowe cele: inwentaryzację, obejmującą zapis stanu zachowania i wskazanie zagrożeń stanowiska, oraz rozpoznanie – począwszy od zasięgu i formy stanowiska, przez rozwiązania konstrukcyjne, po organizację przestrzenną. Procedura badawcza zakładała wykorzystanie metod nieinwazyjnych, sięgając przede wszystkim po techniki teledetekcyjne. Wykorzystywano szeroki wachlarz danych przestrzennych charakterystycznych dla konceptu archeologii krajobrazu (Aston 1985, s. 13-20; Rippon 2004; Chapman 2009, s. 27-35), m. in. archiwalne źródła kartograficzne, zdjęcia lotnicze oraz zobrazowania satelitarne, modele uzyskane metodą lotniczego skanowania laserowego. Część terenowa obejmowała prospekcję geofizyczną oraz przegląd materiału powierzchniowego. Do uporządkowania danych, ich opracowania i analizy, użyto oprogramowania GIS, co umożliwiło zgromadzenie różnych kategorii danych przestrzennych w jednym miejscu, sprowadzenie do jednego układu odwzorowania i ułatwiło ich krzyżową interpretację.Ponieważ stawiano sobie za cel wypracowanie uniwersalnego, zoptymalizowanego finansowo i czasowo schematu działań, w dużej mierze wykorzystywano dane bezpłatne i ogólnodostępne. Również część terenowa nie wiązała się z wysokimi kosztami i dużymi nakładami pracy – badania realizowano przez trzy dni, w większości w dwuosobowym zespole. Zastosowana procedura badawcza, jej potencjał informacyjny, a także możliwości szerszego wdrożenia były przedmiotem osobnej oceny. Lokalizacja obiektu i historia badań Stanowisko znajduje się pomiędzy Chrzelicami a Pogórzem. Położone jest na niewielkim wypiętrzeniu w podmokłej, szerokiej pradolinie bezimiennego cieku – co jest dość charakterystyczne dla wczesnośredniowiecznych założeń nizinnych. Obiekt ma formę pierścieniowatą, dwuczłonową. Stanowiący północno-zachodnią części obiektu gródek-akropol, ma obecnie kształt zbliżony do okręgu, otoczony jest pozostałością wału i fosy o średnicy ok. 90 m. Południowo-wschodnią część tworzyło podgrodzie otoczone wałem i fosą, być może o rozmiarach podobnych do umocnieńgródka. Fortyfikacja ta tworzyła zarys niepełnego okręgu o średnicy ok. 220 m. Grodzisko położone jest na obszarach używanych rolniczo, co doprowadziło do kompletnego zniszczenia jego reliktów (ryc. 1).Obiekt opisany został po raz pierwszy przez Maksa Hellmicha w latach 30. XX w. Badania sondażowo-weryfikacyjne podjęto w latach 1966-1967 pod kierownictwem Stanisława Pazdy i Zbigniewa Bagniewskiego. Kolejne prace wykopaliskowe, na większą skalę, zrealizowano w 1996 r. z inicjatywy Klemensa Macewicza. Obiekt przecięto metrowej szerokości sondażami, o łącznej długości 120 m. Badania dostarczyły m. in. informacji o konstrukcji wałów – wzniesiono je z drewnianych izbic wypełnionych kamieniami i ziemią. Na podgrodziu zarówno w wykopach, jak i materiałach z powierzchni, odnaleziono liczne pozostałości produkcji hutniczej. Na podstawie pozyskanych materiałów chronologię obiektu zakreślono dość szeroko, na okres plemienny i wczesnopaństwowy – VIII-XI w. Wykopaliska miały na celu określenie stopnia destrukcji stanowiska i zagrożeń wynikających z używania terenu rolnie. W ich efekcie zmieniono parcelację gruntów, wyłączając grodzisko na osobną działkę i wprowadzono obostrzenia w jej użytkowaniu. (Hellmich 1930; Bagniewski 1967, s. 26; Kaźmierczyk, Macewicz, Wuszkan 1977, hasło: Pogórze, s. 395-399; Macewicz 1997, 2000; Tomczak 2012, s. 36-37).Obrazowanie lotnicze i satelitarneJednym z początkowych punktów scenariusza badań był przegląd zdjęć lotniczych. W literaturze chrzelickie grodzisko często ilustrowane jest zdjęciami ukośnymi wykonanymi przez Wojciecha Gorgolewskiego w 1993 r. (Gorgolewski, Tomczak 1996; Tomczak 2012, s. 41). Kadr ten przedstawia mało wyraźny zarys dwuczłonowego obiektu widoczny w postaci wyróżników glebowych, topografia mocno zniwelowanej rzeźby stanowiska jest nieuchwytna. Dla potrzeb projektu nie realizowano specjalnych nalotów decydując się na wykorzystanie danych archiwalnych zebranych w zasobach Państwowego Zasobu Geodezyjnego i Kartograficznego (PZGiK). Dane te nie były wykonywane na zlecenie archeologów, a głównie ze względów kartograficznych, trudno więc było oczekiwać, aby obrazy wykonane były w okresach dogodnych do obserwacji wyróżników. Pozyskane z Zasobu fotografie miały charakter obrazów „prawie pionowych” o rozdzielczości terenowej wynoszącej do ok. 0,25 m. Ich zaletą są niewielkie zniekształcenia i łatwość wykonania ortofotomapy. W zasobie znalazły się zdjęcia wykonane podczas dwóch nalotów. Starsze wykonano na materiale monochromatycznym analogowym we wrześniu 2004 r. Zdjęcia te dostarczyły ogólnego, mało szczegółowego wizerunku obiektu. Dość dobrze jednak uwidoczniły pewne informacje środowiskowe np. zasięg podmokłej doliny, która na fotografiach miała ciemniejsze, bardziej kontrastowe odcienie (ryc. 2a). Drugą serię zarejestrowano na filmie barwnym w początkach lipca 2010 r. (ryc. 2b). Naloty te wykonano w czasie optymalnym dla obserwacji wyróżników wegetacyjnych, rejestrując wyraźny zarys założenia. W postaci pozytywnych wyróżników wegetacyjnych ujawniły się fosy otaczające akropol i podgrodzie oraz majdan gródka. Miejscami, wystąpiły także wyróżniki negatywne, związane prawdopodobnie z licowaniem wałów lub zalegającymi elementami z ich kamiennej konstrukcji.
Archeologia lotnicza ma długą historię (Rączkowski 2002; Kobyliński 2005, tam dalsza literatura) i chociaż mogłoby się wydawać, że jej ugruntowana pozycja słabnie wobec naporu nowych metod prospekcji, zaprzecza temu ilość dokonywanych w ten sposób odkryć. Chociaż brakuje w Polsce centralnego programu prospekcji lotniczej np. na wzór angielskiego National Mapping Programme, corocznie serwisy internetowe dostarczają nowych kadrów danej powierzchni, które warto przeglądać pod kątem występowania wyróżników. Powiększanie zasobu ogólnodostępnych zdjęć lotniczych i zobrazowań satelitarnych udostępnianych np. w postaci geoportali, należy uznać za dobrą perspektywę skutecznego stosowania tej techniki prospekcji. Jak pokazano na przykładzie grodziska w Chrzelicach, również ogólnodostępne zbiory potrafią dostarczyć bardzo wartościowych kadrów. Sytuacja polityczna sprzyja także kolekcjonowaniu i udostępnianiu zobrazowań archiwalnych, często pochodzących z odtajnionych zasobów wojskowych. Śląskie grodziska są obiektami całkiem dobrze udokumentowanymi z powietrza, co w dużej mierze można zawdzięczać inicjatywom Eugeniusza Tomczaka ze Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, który systematycznie od początku lat 90. XX w. organizował i koordynował naloty, a także zbierał fotografie archiwalne (Kobyliński 2005, Tomczak 2001). Zdjęcia te mają zwykle formę ujęć ukośnych, wiele z nich, atrakcyjnie ukazując zabytki, zostało opublikowanych w albumowych wydawnictwach (Gorgolewski, Tomczak 1996; Tomczak 2012). Wielki potencjał drzemie również w zastosowaniu latawców lub bezzałogowych, lekkich dronów przystosowanych do wykonywania zdjęć lotniczych z niskiego pułapu. Instrumenty takie mogą być wykorzystywane do regularnego monitorowania stanowisk.Liczba ogólnodostępnych zobrazowań satelitarnych terenu okazała się być dość uboga. Niestety stanowisko znajduje się z dala od większych miejscowości, których mapowanie traktuje się priorytetowo. W trakcie wykonywania prospekcji jedynym akceptowalnym jakościowo obrazem tego rejonu był udostępniany przez Google Earth, zarejestrowany w sierpniu 2002 r., lecz samo stanowisko przysłaniała warstwa chmur. Niestety, na obecną chwilę, wykorzystanie obrazowania satelitarnego najczęściej ogranicza się do przeglądu danych udostępnianych za pomocą popularnych aplikacji internetowych. Komercyjni dostawcy obrazów satelitarnych pozwalają na wybór zdjęć z bogatych archiwów, bądź też zaplanowanie ich wykonania na konkretny moment czy warunki. Udostępniają także dane rejestrowane wielospektralnie o bardzo dużym potencjale archeologicznym. Niestety ich ceny, a także niezbędnego oprogramowania, są na tę chwilę dość wysokie. Słabo poznanym zasobem są też odtajnione w ostatnich latach analogowe zdjęcia satelitarne, pozyskiwane w trakcie programu Corona, dość dobrze mapujące teren Polski (zob. Lasaponara, Massini 2012, Kurczyński 2013). Laserowe skanowanie terenu. Powszechnie reprodukowana dokumentacja rzeźby stanowiska to wykonany w latach 60. XX w. plan warstwicowy. W ramach zaktualizowania zapisu morfologii obiektu posłużono się danymi lotniczego skanowania laserowego.

Maksym Mackiewicz, Bartosz Myślecki

Źródło: http://docplayer.pl/51870775-Nieinwazyj ... czego.html

[Karolina Kot]

Okazuje się, że to grodzisko jest czytelne nawet wśród wyrośniętego rzepaku!
Zdjęcia pochodzą z czerwca 2022 roku.

[Leon]

Trochę inne spojrzenie na grodzisko. Mapa Wrede z 1746roku, gdzie grodzisko jest śliczną wyspą na ogromnym stawie.

[kusmanek]

Ta mapa jest niesamowita!
Tam na tej wyspie stał chyba jakiś budynek:

Screenshot_20231231_231439_Gallery.jpg (167.97 KiB) Przejrzano 538 razy

Sprawdziłem też model terenu - grodzisko faktycznie jest "wyspą" - gdyby to miejsce zalać wodą, to mielibyśmy widok jak na mapie Wrede.

Screenshot_20231231_232250_Geoportal 2.jpg (105.71 KiB) Przejrzano 538 razy

[Leon]

Nawet na popularnej mapie pruskiej z XIX wieku ten teren jest opisywany jako wielki chrzelicki staw